Onze Taal. Jaargang 62

[p. 81]

‘Maar afgezien van dat...’
Een storende stijlfout

Martin de Koning

Valt u iets op aan de volgende zinnen en zinsneden? Zo ja, wat hebben ze gemeen?

(Mijn verbeteringen staan aan het eind van dit stukje.)

1	Het eerste criterium of er sprake is van fraude zou juridisch van aard moeten zijn.
2	Het slot zou antwoord moeten geven of de fiscus (...)
3	Er wordt een korte vergelijking gegeven hoe een Nederlander en een Amerikaan privacy ervaren.
4	De algemene opinie was dat opnieuw nagedacht moet worden, hoe de kosten (...)
5	Dit kan als bewijsstuk dienen voor hoezeer de Nederlander (...)
6	En ondanks dat ze zich vaak beroepen (...)
7	Maar afgezien van dat het kennisniveau heel hoog is (...)
8	Om tot een keuze te komen welk afbreekprogramma het best werkt (...)
9	Zij gaf geen oordeel of dit (...)
10	Het is moeilijk om zich een beeld te vormen in hoeverre dit verdedigbaar is.

● Denkslordigheid

U hebt vast wel gezien wat er niet klopt aan deze voorbeelden. Het zal u ook wel gelukt zijn om de meeste te verbeteren. Maar hebt u ook het gemeenschappelijke erin opgemerkt, anders gezegd: hebt u deze stijlfout een naam kunnen geven? Want er zit wel degelijk iets gemeenschappelijks in de tien voorbeelden die ik in korte tijd uit het werk van studenten viste. Nee, het zijn geen foutieve samentrekkingen van het type ‘Het woord vooraf leest hij niet want {dat} interesseert hem niet.’ Voor een samentrekking, al dan niet fout, moet er eerst een zinsdeel genoemd zijn. Je kunt niet samentrekken wat er niet is. En het zijn ook geen ellipsen, hoewel ze daar wel iets van hebben. Een typische ellips is bijvoorbeeld: ‘Het dient erkend {te worden} dat (...)’ Men drukt zich dan beknopter uit dan strikt grammaticaal is toegestaan. Maar ondanks die beknopte vorm ontstaat er vrijwel nooit misverstand over de inhoud.

De voorbeelden hierboven zijn vaak wel onduidelijk: dikwijls is het daar wel degelijk de vraag wat de schrijver precies wil zeggen. Dat is goed te zien aan voorbeeld 7: ik heb dit zinnetje onder aan dit artikel aangevuld met ‘de algemene opvatting’, maar ik had net zo goed kunnen schrijven ‘de onjuiste stelling’. Een schrijver die twee zo verschillende interpretaties van zijn tekst mogelijk maakt, bezondigt zich niet meer aan een stijlfoutje, maar aan een forse denkslordigheid.

Daarom vind ik het nogal vreemd dat ook de goed geschoolde Nederlander deze stijlfout zelden als type kent. Hij herinnert zich nog wel de tautologie, vaak in gezellige verwarring met het pleonasme; ook de contaminatie komt hem nog wel vaag bekend voor, en van een barbarisme weet hij zelfs nog wel een voorbeeld, maar het hiaat is vrijwel iedereen onbekend. Terwijl het toch uitgebreid behandeld wordt in bijvoorbeeld Incorrect Nederlands, een klassiek schoolboekje over stijlfouten.

● Niet uit te leggen

De essentie van deze stijlfout wordt uitstekend verwoord door de naam ervan: er zit inderdaad een hiaat tussen hoofd- en bijzin; de manier waarop ze logisch aan elkaar ‘gedacht’ moeten worden, laat de auteur aan de lezer over. Terwijl het natuurlijk de eerste taak is van een auteur om duidelijk op te schrijven hoe a en b samenhangen. Wie dat verzuimt, is volgens mij een veel slordiger schrijver dan iemand die het heeft over ‘duur kosten’, ‘optelefoneren’ of ‘iets tot later uitstellen’.

Twee eigenschappen vallen me op aan het hiaat. Ten eerste lijkt het voorzetselvoorwerp de grootste boosdoener. De schrijver denkt de vaste-voorzetselconstructie er wel bij, maar schrijft haar niet op. Ten tweede zal het ook u zijn opgevallen dat het ene voorbeeld veel gemakkelijker te verbeteren was dan het andere. Zelf heb ik echt even moeten puzzelen op 8 en 10. Je hebt kennelijk oppervlakkige en dieperliggende hiaten.

Verder krijg ik de indruk dat het hiaat aan het oprukken is. Het is alsof de moderne scholier/student niet inziet waarom je ook moet vermelden wát je beoordeelt, kiest, afwijst, enzovoort. Neemt u de eerste zin. Een criterium voor wat? Voor beantwoording van een vraag? Voor de vaststelling van een feit? Of voorbeeld 6. Na ondanks kan van alles gedacht worden: ‘het merkwaardige feit’, ‘het op zich juiste gegeven’, ‘de aanvechtbare stelling’. Dat dat onuitgesproken blijft, vinden studenten zo volstrekt normaal dat ik dit type fout bijna niet uitgelegd krijg. Heel merkwaardig. Is dat soms de reden dat vrijwel niemand deze stijlfout kent? Staat ze wel in de boekjes, maar slaat de door ervaring illusieloos geworden neerlandicus het hiaat maar gauw over?

Verbeteringen:

1	criterium bij de beantwoording van de vraag of
2	geven op de vraag of
3	gegeven van de manieren waarop een
4	worden over de vraag hoe
5	voor de stelling hoezeer
6	ondanks de bewering dat
7	afgezien van de algemene opvatting dat
8	komen met als criterium welk
9	oordeel over de vraag of
10	vormen van de mate waarin dit