Onze Taal. Jaargang 62

Tekst op beeldscherm

Paul Ket en Elly Langewis - onderwijskundigen, interfacultair instituut voor Lerarenopleiding, Onderwijsontwikkeling en Studievaardigheden (IVLOS), Universiteit Utrecht

Veel teksten zijn tegenwoordig alleen bestemd voor computerschermen. Hoe kunnen die teksten het best gepresenteerd worden? Paul Ket en Elly Langewis komen op grond van literatuuronderzoek en praktijkervaring tot een aantal vuistregels. Met enkele ingrepen kan de leesbaarheid van beeldschermteksten flink toenemen.

De leesbaarheid van een tekst wordt niet alleen bepaald door de inhoud, maar ook door de vormgeving. Voor de vormgeving van teksten die uiteindelijk op papier terechtkomen, zijn de eisen genoegzaam bekend. Maar teksten die op een beeldscherm geprojecteerd worden, dienen aan strengere eisen te voldoen. Dit vindt zijn oorzaak in de technische beperkingen van het beeldscherm. We zullen hier een aantal eisen bespreken, waarbij we uitgaan van een standaard-beeldscherm zoals dat aan veel personal computers gekoppeld is.

● Technische beperkingen

Op een beeldscherm passen 25 tekstregels van 80 tekens. De capaciteit van een scherm is dus 2000 tekens, inclusief spaties. Dit is ongeveer 2/3 kolom uit Onze Taal. De lettergrootte op een beeldscherm is vast: de hoogte is ongeveer 1/8 inch. Bij een bepaalde lettergrootte hoort een bepaalde maximale regellengte. Voor een beeldscherm heeft dat tot gevolg dat een regel maximaal 65 tekens lang is. De capaciteit van het scherm neemt hiermee met zo'n 30% af.

Beeldschermen hebben een vaste

[p. 79]

letterbreedte. Proportioneel schrift is dus niet mogelijk, wat het lezen moeilijker maakt. Doordat de tekens op het beeldscherm opgebouwd zijn uit - nogal grove - beeldpunten is de leesbaarheid minder dan van drukletters. Ook de leeshoek (het beeld staat verticaal, terwijl een vel papier horizontaal ligt) en de presentatie van lichte letters op een donkere achtergrond hebben een negatieve invloed op de leesbaarheid. Dit zijn de voornaamste oorzaken van het feit dat de leesbaarheid van een beeldscherm 20% minder is dan die van een tekst op papier.

Deze afgenomen leesbaarheid maakt onder andere dat lezers nogal wat inspanning moeten verrichten om een zin te lezen die uit meer dan één regel bestaat. Dit wordt ondervangen door zinnen korter te maken: een zin op een beeldscherm mag niet meer dan twee regels beslaan.

Beeldschermlezers hebben ook meer moeite met het overzien van alinea's. Daarom mag een alinea uit niet meer dan drie regels bestaan en moeten alinea's gescheiden worden door een volledige witregel. Het scheiden van alinea's door middel van inspringen is op een beeldscherm niet wenselijk: de scheiding tussen alinea's is niet duidelijk genoeg en maakt het scherm ‘rommelig’.

● Efficiënt gebruik

Door het toevoegen van witregels neemt de capaciteit van het beeldscherm met 25% af. Uiteindelijk bevat een goed leesbaar beeldscherm dus slechts 800 tot 900 tekens. Dit noopt tot efficiënt gebruik van de beschikbare ruimte. Daarom hebben korte woorden en een spaarzaam gebruik van bijvoeglijke naamwoorden de voorkeur.

Afkortingen zijn geen oplossing voor het ruimteprobleem. Gangbare woorden leest men in één keer, terwijl afkortingen letter voor letter worden gelezen en vervolgens ‘vertaald’. Dit vergt extra inspanning, die voorkomen kan worden. Een uitzondering hierop vormen de afkortingen die als woord gelezen worden, de acroniemen, zoals VARA of radar.

Hetzelfde geldt voor bijzinnen en teksten tussen haakjes of gedachtenstreepjes. Deze zinsconstructies vragen de lezer om een uitstapje te maken, weg van de hoofdzin. De lezer wordt geacht de hoofdzin te onthouden, hetgeen weer extra inspanning vereist.

Een boodschap op een beeldscherm is vluchtig: één druk op de knop en hij is verdwenen. De lezer moet zo'n ‘pagina’ maar zien te onthouden. Teksten in computers zijn vaak in een vaste volgorde opgeslagen, net als in een boek. Alleen neemt het bladeren met een computer veel meer tijd in beslag dan bladeren in een boek. Hoewel het gaat om honderdsten van seconden, is die extra tijd te veel voor ons geheugen. Twee zaken met elkaar vergelijken op verschillende elektronische pagina's is afmattend: het onthouden kost te veel energie. Bij een goed geschreven tekst voor een elektronisch medium staat alle informatie over één onderwerp op één beeldscherm. Alleen op deze wijze kan het beslag op het menselijk geheugen binnen de perken gehouden worden.

● Voorschriften

Goed leesbare beeldschermteksten worden gemaakt met de volgende voorschriften:

-	gebruik geen afkortingen, uitgezonderd acroniemen;
-	maak regels maximaal 65 tekens lang;
-	maak zinnen maximaal twee regels lang;
-	doe per zin slechts één mededeling;
-	start een nieuwe zin bij voorkeur op een nieuwe regel;
-	zet zinnen in een alinea van maximaal drie regels;
-	scheid alinea's door witregels.

Deze voorschriften hebben voornamelijk betrekking op de lengte van zinnen. Dat hoeft geen invloed te hebben op de inhoud. De volgende voorschriften grijpen dieper op de inhoud in:

-	presenteer alleen essentiële informatie;
-	zet geen teksten tussen haakjes of gedachtenstreepjes;
-	vermijd bijzinnen;
-	gebruik slechts één bijvoeglijk naamwoord per zelfstandig naamwoord;
-	gebruik geen zinnen waarin onderwerp en gezegde ver uit elkaar staan (zogenoemde tangconstructies);
-	kies in geval van synoniemen het kortste woord.

De voorschriften hebben als gemeenschappelijke achtergrond dat een boodschap met minimale middelen en zo eenduidig mogelijk gepresenteerd moet worden. Alle redundante informatie wordt verwijderd. De voorschriften leiden zo tot een compacte tekst met korte zinnen. Aan de andere kant zal de beeldschermtekst meer zinnen bevatten dan de tekst op papier.

Als we het resultaat op papier bezien, lijkt het onleesbaar. Op een beeldscherm blijkt de tekst echter goed te lezen, juist omdat alle informatie compact en puntig weergegeven is.

De hierboven genoemde praktijkvoorschriften komen voort uit een project ter ontwikkeling van een computerondersteund onderwijsprogramma op juridisch gebied. De door de juristen aangeleverde teksten (kader 1) werden volgens de voorschriften bewerkt (kader 2). De teksten ondergingen een ware metamorfose. Volgens de betrokken jurist is er bij het aanpassen geen essentiële informatie verloren gegaan.