Onze Taal. Jaargang 62

Liever Kok dan Hirsch Ballin
Taalgebruik op teletekst

Wim van Klaveren - redacteur VARA-teletekst, Hilversum

Het eerste nummer van Onze Taal van 1992 was gewijd aan journalistiek taalgebruik. Ten minste één categorie van dat taalgebruik kwam niet aan de orde, en dat was het taalgebruik van nieuwsberichten op teletekst. Toch kijken dagelijks bijna twee miljoen Nederlanders naar teletekst, waarbij de nieuwspagina's veruit favoriet zijn. En juist die pagina's vergen nogal wat verbale lenigheid van de teletekst-redacteuren.

Verschillende redacties zijn verantwoordelijk voor de produktie van nieuwsberichten op teletekst. Een aantal pagina's wordt gemaakt door redacteuren van het ANP; ook de NOS heeft een nieuwsvoorzienende taak, en daarnaast vullen veel omroepen enkele pagina's met nieuws. De typische beperkingen die het medium met zich meebrengt, leveren ook typische problemen en typische oplossingen op. Die zijn niet altijd even zichtbaar voor degene die dagelijks pagina 101, de index van het ‘laatste nieuws’, oproept en zich via die index laat leiden naar de nieuwsfeiten.

● Creatieve bekortingsdrang

Allereerst en vooral heeft een teletekst-redacteur, waarschijnlijk meer dan andere vertegenwoordigers van de (geschreven) pers, te maken met de beperkte ruimte waarin hij informatie moet zien over te brengen. Een teletekst-pagina telt, afhankelijk van de lay-out, 18 of 19 tekstregels. Voor de leesbaarheid zijn per pagina minstens twee witregels noodzakelijk, waardoor er 16 of 17 regels overblijven voor het bericht. Die regels bieden plaats aan 39 tekens (inclusief leestekens en spaties). Wederom voor de leesbaarheid wordt het afbreken van woorden zo veel mogelijk vermeden, hoewel er discussie is over de ‘leesbaarheid’ van de grote leemtes die daardoor soms ontstaan aan het einde van de regel.

De beperkte ruimte dwingt de makers van teletekst tot een creatieve omgang met de Nederlandse taal. Onderhandelingen over een nieuwe CAO (nooit collectieve arbeidsovereenkomst) worden al snel CAO-gesprekken of, nog korter, CAO-overleg. Het gebruik van afkortingen komt veel voor, waarbij er in de meeste gevallen naar gestreefd wordt zo'n afkorting één keer uit te leggen. De informatie moet immers begrijpelijk blijven. Dus in het begin van het bericht verklaart een woordvoerder van het Verbond van Nederlandse Ondernemers (VNO) het een of ander, terwijl verderop alleen sprake is van het VNO. Een andere elegante oplossing ter vermijding van te veel ‘bolle’ woorden, is om in zo'n geval een woordvoerder van de werkgeversorganisatie VNO iets te laten verklaren. Er wordt op teletekst overigens meer ‘gezegd’ dan ‘verklaard’. ‘Dat zei een woordvoerster...’ is nu eenmaal korter dan ‘Dat verklaarde een woordvoerster...’. Het spreekt bijna vanzelf dat teletekst-redacteuren ook liever iets optekenen uit de mond van minister Kok dan uit die van minister Hirsch Ballin of, nog erger, staatssecretaris Van Voorst tot Voorst.

[p. 75]

● Balletjes in de soep

Teletekst wordt behalve door die beperkte ruimte ook gekenmerkt door de actualiteit van de berichten. Sneller dan iedere krant, en meestal ook sneller dan radio of andere vormen van televisie, bereikt het laatste nieuws de consument via die bewuste 17 regels. Beide aspecten werken het ontstaan van jargon en het gebruik van clichés in de hand. Wie gehaast achter zijn toetsenbord zit om de lezers kond te doen van de laatste ontwikkelingen in de Amerikaanse verkiezingsstrijd, of wie als eerste wil melden wie de Nobelprijs voor de literatuur heeft gekregen, maalt niet om originele zinswendingen of inventieve adjectieven. Daarom wordt het regeringsbeleid altijd gekraakt, zijn demonstraties meestal massaal en lopen GATT-onderhandelingen vast.

Dit euvel komt in sterkere mate naar voren bij het bedenken van koppen, of, in jargon, ‘aankeilers’. De koppen die te lezen zijn op de indexpagina's 101 en 301 (waarop het door de omroepen verzorgde nieuws wordt ‘aangekeild’) vertonen een merkwaardig soort eenvormigheid. De beschikbare lengte is nog korter dan die voor gewone regels, omdat er vier posities nodig zijn voor het vermelden van het paginanummer waarop het bericht te lezen is.

Vandaar dat afkortingen geliefd zijn, en lidwoorden zeldzaam. Sommige beproefde formuleringen komen steeds terug; ‘Opnieuw geweld in Zuid-Afrika’ werkt daardoor ondanks de trieste aanleiding op de lachspieren van veel teletekst-redacteuren. Gelukkig zit er ook weleens een balletje in de dagelijkse soep. Zo werd het drugsbeleid van de Amerikaanse president Bush nu eens niet gekraakt maar gekielhaald en vond er een aanvaring plaats tussen een Greenpeace-schip en de Russische marine.

Een bijzondere vorm van jargon is het gebruik van het voor teletekst-begrippen lange woord desgevraagd. Met ‘...zei het verontruste Kamerlid desgevraagd’ geeft de maker van een bericht aan dat het nieuws te danken is aan eigen journalistieke kwaliteiten, en dat het niet afkomstig is van andere media of een persbureau. Vaak is het gebrek aan ruimte echter groter dan de behoefte aan zelfbevestiging, en dan zal desgevraagd als eerste sneuvelen.

● Steen des aanstoots

Spelling is een bron van aanhoudende waakzaamheid voor de schrijvers op teletekst en soms een bron van irritatie voor de lezers. Relatief worden er weinig alledaagse spelfouten gemaakt. Wanneer er toch eens een t te veel of een d te weinig staat, is er altijd wel een verontruste kijker die naar de telefoon grijpt.

De inmiddels ook bij lezers van Onze Taal beruchte ANP-lijst met de schrijfwijze van plaats- en persoonsnamen is een grotere steen des aanstoots. Omdat er redacties zijn die zich daaraan conformeren, maar ook redacties die Hussayn en Kurden niet uit de elektronische pen kunnen krijgen, wil de uniformiteit van het medium hier nog wel eens wat te wensen overlaten.

Er zijn uiteraard nog veel meer wetenswaardigheden te vertellen over het taalgebruik op teletekst. Sommige redacteuren zijn zeer bedreven en hebben zelfs onzichtbare trucs om regels te laten vollopen zonder woorden af te breken, om lijdende vormen te vermijden ter wille van de ruimte, inbeddingen uit de weg te gaan ter wille van de leesbaarheid, en om hun bronvermelding (‘Dat zei de minister woensdag voor de VARA-radio’) in de lay-out te verwerken. Maar een aangekweekt instinct belet me om dit artikel nog langer te maken.