Onze Taal. Jaargang 62

[p. 72]

Afkokers
F. Jansen

Uitspraak van cc en sc

Welke regels bestaan er voor de uitspraak van de lettercombinaties cc en sc voor een klinker? Hier komen de regels. De gecursiveerde woorden geven de uitspraak weer, niet de spelling:

1 Een cc voor a, oo en u wordt altijd k: akkapareren, akkoord, akku.

2 Een cc voor e, i en ij wordt ks: aksent, aksepteren, aksident, aksijns.

En accessoires dan, dat algemeen uitgesproken wordt als assesswares? Het zou flauw zijn om te beweren dat dit de spreekwoordelijke uitzondering is die de regels bevestigt. Wel is het zo dat er mensen zijn die hardnekkig van aksesswares spreken.

3 Een sc voor a, o en u wordt altijd sk: skabreus, skalp, skulptuur, skore.

4 Een sc voor i wordt altijd als si uitgesproken: disipel, disipline.

5 Als op sc een e volgt, zijn er twee mogelijkheden:

a)	we horen alleen s: senario, sène, of
b)	s en sk zijn beide mogelijk: asseze en askeze, septisch en skeptisch, septer en skepter.

Een ouder uitspraakwoordenboek als Blanqueart (1953) geeft voor de laatste woorden zelfs als mogelijke vormen scheptisch en schepter.

Dat bij de laatste groep woorden uitspraakvarianten bestaan, is wel te verklaren. Voor veel sprekers zijn deze vreemde woorden ontleend aan het Frans, dat alleen de s-uitspraak kent. Maar wie echt een geleerde indruk wil maken, doet alsof hij de woorden direct aan het oude Grieks heeft ontleend. Die oude Grieken spraken de k wel uit: skepter, skepsis. Wie skepter helemaal deftig wil uitspreken, moet de e wat rekken tot skeepter en juist kort houden in skepsis. Jammer genoeg laat vooral het eerste woord zich niet zo makkelijk in een conversatie vlechten.

‘Wachgeld’: verloedering?

Inzenders wrijven omroepers nogal eens dingen aan die sinds jaar en dag tot het normale standaard-Nederlands behoren. Zij constateren dat zij iets horen dat er niet staat. Zij horen bijvoorbeeld rechbank en wachgeld en vragen zich af of de omroepers te lui zijn om de t uit te spreken.

Inderdaad wordt de t niet uitgesproken in rechtbank en wachtgeld, maar de critici formuleren het probleem verkeerd. Het is eerder zo dat we - gewoon sprekend - geen t produceren tussen twee medeklinkers. Probeert u het maar eens in grachtje of angstschreeuw. Dat we toch een t menen te missen, komt door het schriftbeeld van zulke woorden. In een samengesteld woord waarin het eerste deel op een combinatie van een t en een andere medeklinker eindigt en het volgende deel met een medeklinker begint, laat iedereen die gewoon spreekt de t weg.

Waarom schrijven we een t in wachtgeld als geen normaal sprekend mens daar een t uitspreekt? De ontwerpers van onze spelling hebben ervoor gezorgd dat we de delen waaruit samengestelde woorden bestaan, zoveel mogelijk kunnen herkennen. Daardoor blijven verbanden bestaan. Het is handig om bij het lezen in postzegel post te herkennen, en in wachtgeld wachten. Daarom moet de schrijver die lezersservice leveren. Bij het spreken letten we alleen op het uitspraakgemak.

Er is in de genoemde gevallen geen sprake van taalverloedering door slordige uitspraak van het geschrevene. Sterker nog, daar kan helemaal geen sprake van zijn, omdat deze veronderstelling op het verkeerde idee berust dat een spreker geschreven zinnetjes in zijn hoofd heeft, die hij vervolgens opleest. De verhouding tussen spreken en schrijven is eerder omgekeerd: de schrijfwijze van een samengesteld woord berust op een compromis tussen de uitspraak van het ‘losse’ woord en van vormen waarin dat woord als deel voorkomt.

Bevoegde gezagen

Een journalist van Trouw (14-5-92) trof in een officiële uitnodiging van een conservatorium bevoegde gezagen aan als meervoud van gezag. Een curieus meervoud, dat in diverse woordenboeken (nog) geen plaatsje heeft gekregen. Volgens de voorlichter van het conservatorium sluit gezagen aan bij het normale taalgebruik. De HBO-raad heeft geen meervoud nodig en vindt gezagen geen correct Nederlands.

Wie heeft er gelijk? Inderdaad is gezag een singulare tantum, dat is een zelfstandig naamwoord waarvan alleen een enkelvoud bestaat. De Algemene Nederlandse Spraakkunst geeft als voorbeelden van singularia tantum: buit, kroost, vee, rommel en politie.

Maar dat is niet het einde van dit verhaal. In taal hoeft niets te blijven zoals het is. Dat zien we aan politie, waarvan de meervoudsvorm te beluisteren valt: polities ‘politieagenten’. En wat is er eigenlijk tegen een dergelijke vorm? Blijkbaar voorzien meervouden voor politie en gezag in een behoefte.

Als we accepteren dat gezag een meervoud heeft, is de volgende vraag: welk meervoud? Is gezagen juist, of zou het eerder gezaggen moeten zijn? Daarvoor moeten we te rade gaan bij andere zelfstandige naamwoorden op -ag: plag (plaggen), rag (rage(bol)), dag (dagen), vlag (vlaggen), krag (kraggen), stag (stagen), bedrag (bedragen). Conclusie: helaas valt er geen peil op te trekken. Zowel gezaggen als gezagen lijkt mogelijk. Zelf zou ik, terwille van een zo duidelijk mogelijk verband met het enkelvoud gezag, eerder kiezen voor gezaggen, maar de woordenboeken van Koenen hebben al gekozen voor gezagen, op grond van het gebruik in ambtelijke kringen. De taalgebruiker beslist.