Onze Taal. Jaargang 62

[p. 69]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Echt en namaakleer

? In het novembernummer (blz. 269) stelt u een ‘vermeende’ fout in de Troonrede ter discussie. In het gepubliceerde fragment uit de rede lees ik ook: ‘... tot een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid’. Ik meen geleerd te hebben dat dit een foutieve samentrekking is, omdat buitenlands beleid een woordgroep is en veiligheidsbeleid een woord.

! Bladzijde 1177 van de Algemene Nederlandse Spraakkunst vermeldt over deze vorm van samentrekking het volgende: ‘Als het ene lid van een nevenschikking een woord is en het andere een woordgroep, dan is in sommige gevallen achterwaartse samentrekking mogelijk.’ De ANS beschrijft vervolgens twee soorten:

1 zowel provinciale als gemeentepolitiek (een samengetrokken woord);

2 bastaard- en vreemde woorden (een samengetrokken woorddeel).

In voorbeeld 2 komt achter bastaard een weglatingsstreepje, omdat het weggelaten deel daarmee één woord vormt. In 1 gebeurt dat niet, want provinciale politiek wordt niet aaneengeschreven. Buitenlands en veiligheidsbeleid behoort tot de eerste soort.

De ANS voegt aan de beschrijving van dit type samentrekking de waarschuwing toe dat de constructie ‘niet voor alle taalgebruikers aanvaardbaar’ is.

Het Handboek Verzorgd Nederlands stelt nadrukkelijk dat deze vorm van samentrekken ‘zeker niet onmogelijk’ is. Ook Pieete (in het doorgaans strenge Incorrect Nederlands) en Renkema (Schrijfwijzer) geven aanvaardbare voorbeelden van dit type, al waarschuwt de laatste ons tegen al te gekunstelde constructies als de oer- en westerse mens. Wel moet natuurlijk voldaan zijn aan de voorwaarde voor samentrekking dat beide delen moeten overeenkomen in vorm en betekenis. Fout is dan:

3 Hij bezit een tweezits- en een internationale bank

omdat de betekenis van bank verschilt.

Enkele veelvoorkomende en naar onze mening aanvaardbare samentrekkingen van dit type zijn: doorgaand en stadsverkeer, kleuter- en lager onderwijs, handels- en industriële ondernemingen, wetenschappelijk en beroepsonderwijs, particuliere en overheidsinstellingen, echt en namaakleer.

● Den Haag of 's-Gravenhage?

? Welke benaming voor de stad vanwaaruit ons land wordt geregeerd, verdient de voorkeur: het oude, statige 's-Gravenhage of het moderne, verkorte Den Haag?

! Den Haag. Het is een misverstand te denken dat de naam 's-Gravenhage de oudste vorm is en dat Den Haag daarvan de moderne verkorting is. Die Haghe (‘het omheinde bos’) ontstond toen Floris V (1254-1296) in deze beboste streek een jachthuis liet bouwen. Pas veel later - in 1639 - duikt de deftiger naam 's-Gravenhage op, die beter paste bij de status van de residentie.

Vertaalde plaatsnamen zijn vaak heel oud; in dit geval verraden ze mooi dat juist Den Haag de oorspronkelijke vorm is: The Hague (Engels), La Haye (Frans) en Den Haag (Duits).

Enige tijd geleden heeft de gemeente Den Haag officieel besloten de plechtige benaming 's-Gravenhage te vervangen door de algemeen gebruikelijke, kortere naam Den Haag. Die sluit niet alleen beter aan bij het algemene en internationale gebruik (denk bijvoorbeeld ook aan de verkeersborden), maar heeft dus bovendien de oudste rechten. Zal 's-Hertogenbosch het Haagse voorbeeld volgen?

● 1(-)aprilgrap

? Komt er een koppelteken in de samenstelling 1(-)aprilgrap?

! Ja. In samenstellingen die uit drie delen bestaan, schrijven we een koppelteken als we willen aangeven dat de eerste twee delen nadrukkelijk bij elkaar horen:

1-aprilgrap, Tweede-Kamerzitting, vreemde-talenonderwijs.

Vervangen we hier het streepje door een spatie, dan kan dat grote gevolgen hebben voor de betekenis: 8 decembermoorden (= 8 moorden in december) is iets geheel anders dan 8-decembermoorden (= de moorden die op 8 december gepleegd werden).

Straatnamen onttrekken zich overigens aan deze regel: Prinses Julianastraat, Frans Halslaan.

● T of th?

? Een leerling wees mij op een spelfout: ik schrijf al jaren ethnologie in plaats van etnologie. Hoe komt het dat woorden van Griekse oorsprong de ene keer wél en de andere keer niet hun h verliezen (ethisch naast etnisch)? Zit daar enige regelmaat in?

! Jazeker. De Spellingwet van 1947 heeft bepaald dat de th in vreemde woorden in een drietal posities vervangen werd door t, namelijk:

1 aan het eind van een woord (chrysant, telepaat);

2 vóór een medeklinker (etnisch, antraciet, etnoloog);

3 na f en ch (difteritis, autochtoon). Deze vereenvoudigingsregel liet de th die gevolgd wordt door een klinker, dus onberoerd. Daarom schrijven we nog steeds hypotheek, ethisch, theologie, enz.