Onze Taal. Jaargang 62

[p. 67]

De plaats van het voltooid deelwoord

W. Sterenborg

De heer Pam, die in het decembernummer van Onze Taal (blz. 291) kritiek leverde op een advies in het Stijlboek van de Volkskrant, staat niet alleen. Het gewraakte advies luidt: ‘Het verdient in veel gevallen de voorkeur hulpwerkwoord en koppelwerkwoord (hebben, zijn en worden) vóór het voltooid deelwoord te plaatsen.’ Uit de gegeven voorbeelden blijkt dat het gaat om bijzinnen.

Schrappen we het woord koppelwerkwoord, dan kan het advies ermee door, hoewel dan nog de waarschuwing ontbreekt om bij geforceerd taalgebruik vooral uitdrukkingen en samengestelde werkwoorden te ontzien. Met een voltooid deelwoord aan het slot ontstaan er namelijk nogal eens onbedoelde zinswendingen, zoals:

-	dat hij haar in de boot had genomen
-	toen zij zich bloot had gegeven
-	nadat zij lastig was gevallen
-	die onder waren gedoken
-	die ze dood hadden geslagen
-	omdat ze hen buiten hadden gegooid
-	wat zij prijs hadden gegeven
-	nadat de ontwerpen goed waren gekeurd

Het overdreven beklemtonen van het laatste woord - bij onze omroepen zeer geliefd - verhoogt het soms komische effect: nadat zij lastig was gevállen, toen hij de plaat had gepóetst. Veel logischer en begrijpelijker worden zulke zinnen in deze vorm: dat hij haar in de boot genomen had; nadat zij lastiggevallen was/was lastiggevallen; die ondergedoken waren/waren ondergedoken.

● Wanneer geen deelwoord?

Onoverkomelijke bezwaren bestaan er tegen een finaal (verondersteld) voltooid deelwoord, voorafgegaan door een koppelwerkwoord. In zo'n geval is er namelijk helemaal geen sprake van een voltooid deelwoord: een koppelwerkwoord koppelt immers een náámwoord aan een onderwerp (in een zogenoemd naamwoordelijk gezegde). Dat naamwoord kan bijvoeglijk zijn, en in dat geval kan het de vorm hebben van een voltooid deelwoord. Evenals in een dik boek, een duur boek, een spannend boek hebben we ook in een gelezen boek, een geleend boek, een onbetaald boek met bijvoeglijke naamwoorden te doen: die zijn als bepaling gevoegd bij een zelfstandig naamwoord.

Elke dag bieden kranten, radio en tv ons rariteiten die het gevolg zijn van de ijver om het ‘voltooid deelwoord’ toch vooral helemaal achter in de bijzin te drukken. Hier zijn er enkele: de meerderheid die is vereist; gebouwen die niet tegen een aardbeving zijn bestand; dat een daling van de franc niet is uitgesloten; dat de grond zwaar is verontreinigd; die zwaar waren gewond; gemeenten die met de uitvoering zijn belast; omdat ze niet waren bevoegd; hoewel over de oorzaak nog niets is bekend.

● Oude (Duitse?) koe

In 1986 (blz. 142) heeft dr. De Rooij deze materie heel begrijpelijk uiteengezet. Toch lijkt het mij niet overbodig ze nog eens op te rakelen. De oorzaak van de foute woordschikking meende De Rooij te moeten zoeken in de neiging de taal schriftelijk vooral anders te gebruiken dan mondeling. Immers, al bijna veertig jaar geleden heeft mevrouw Pauwels in een grondige studie aangetoond dat in bijna ons hele taalgebied in mondeling taalgebruik een voltooid deelwoord achter in een bijzin gevolgd wordt door de persoonsvorm. Wat de media ons mondeling presenteren, is veelal een weergave van schriftelijke taal. Dat deze gewoonte zich uitbreidt, valt op te maken uit bijvoorbeeld antwoorden van geïnterviewden: zij volgen gewillig het foute spoor.

Dat het achteraan plaatsen van een persoonsvorm een germanisme zou zijn, zoals hier en daar verondersteld, wordt nergens bevestigd, zelfs niet in proefschriften over germanismen. Ik herinner mij dat ook mij vroeger in een cursus Duitse handelscorrespondentie die ontduitsing (persoonsvorm naar voren halen) bijgebracht is. Dat was trouwens in een tijd waarin we behalve Duits ook alles wat erop leek, schuwden.

● Wanneer een probleem?

Ook zonder de term koppelwerkwoord in het Volkskrant-advies blijft er een probleem bestaan, namelijk hoe we zouden moeten uitmaken of een persoonsvorm van hebben, zijn respectievelijk worden in een bepaalde bijzin hulpwerkwoord dan wel koppelwerkwoord is. In het eerste geval mag het zowel voor als achter het voltooid deelwoord staan: heeft verteld/verteld heeft, is vertrokken/vertrokken is, werd bevorderd/ bevorderd werd. Dit zijn allemaal werkwoordelijke gezegden, met een voltooid deelwoord plus erbij behorend hulpwerkwoord.

Hiertegenover kunnen zijn en worden ook koppelwerkwoord zijn; dan brengen ze een naamwoordelijk gezegde tot stand. Zoals we op school geleerd hebben, is het verschil globaal dat een werkwoordelijk gezegde een werking of gebeurtenis weergeeft, terwijl een naamwoordelijk gezegde een toestand (of kenmerk of eigenschap) noemt van het onderwerp. Wie niet bedreven is in het onderscheiden van deze beide mogelijkheden, kan fouten voorkomen door de persoonsvorm achteraan te zetten; dat is namelijk altijd goed.

● Hoe fouten te voorkomen

Degene wiens smaak verlangt dat er af en toe een voltooid deelwoord op de laatste plaats in een bijzin staat, staan enkele hulpmiddelen ter beschikking als zijn taalgevoel hem in de steek zou laten. Bepaalde karakteristieken van het voltooid deelwoord en het bijvoeglijk naamwoord verraden namelijk met welk van beide men van doen heeft.

a) Zo bestaat er van een deelwoord altijd een infinitief; ontbreekt deze,

[p. 68]

dan gaat het dus niet om een deelwoord, maar om een bijvoeglijk naamwoord. Voorbeelden: bevoegd, onbeslist, lichtgeraakt, onbeholpen, diepgeworteld, goedgemutst, ondoordacht, bedeesd, beducht, kleinbehuisd, begaafd, enz. Dit moeten allemaal bijvoeglijke naamwoorden zijn, want er bestaat geen infinitief als bevoegen, onbeslissen, bedezen.

b) Een voltooid deelwoord wordt altijd begeleid door een hulpwerkwoord (hebben, zijn of worden). Ontbreekt dit in de bijzin, dan is het betwijfelde woord dus geen deelwoord, maar een bijvoeglijk naamwoord. Voorbeelden: terwijl hij scheen overtuigd; waardoor de klant zich voelt bedrogen; hoewel de rebellie leek bedwongen.

Omdat overtuigd, bedrogen en bedwongen hier bijvoeglijk naamwoord zijn, mogen ze niet achteraan staan; dus: terwijl hij overtuigd scheen, enz.

c) Als een betwijfeld deelwoord zich laat vervangen door een echt bijvoeglijk naamwoord (liefst een synoniem), dan moet het zelf ook een bijvoeglijk naamwoord zijn en is de finale plaats in de bijzin onjuist. Voorbeelden:

-	als het feest is afgelopen = als het feest is voorbij. De fout blijkt meteen; we moeten schrijven: als het feest afgelopen c.q. voorbij is.
-	dat onze zaak ook op zondag is geopend = dat onze zaak ook op zondag is open. Correctie: ... geopend c.q. open is.
-	omdat niemand was geïnteresseerd = omdat niemand was belangstellend. Correctie: ... geïnteresseerd c.q. belangstellend was.
-	nu het vliegveld is gesloten = nu het vliegveld is dicht. Correctie: ... gesloten c.q. dicht is.

d) Ook voorvoeging van het negatieve on- kan aantonen dat een betwijfeld woord geen voltooid deelwoord is. Voorbeelden:

-	dat de bezwaren waren gegrond/dat de bezwaren waren ongegrond. Correctie: dat de bezwaren (on)gegrond waren.
-	hoewel niets is bekend/hoewel niets is onbekend. Correctie: hoewel niets (on)bekend is.
-	die inderdaad zijn bevoegd/die inderdaad zijn onbevoegd. Correctie: die inderdaad (on)bevoegd zijn.

e) In een combinatie van werkwoorden is slechts plaats voor één voltooid deelwoord. Geweest is een voltooid deelwoord. Kunnen we nu geweest toevoegen aan een bijzin met een dubieus voltooid deelwoord, dan was dat uiteraard geen deelwoord maar een bijvoeglijk naamwoord. Voorbeeld:

-	dat ze vijf jaar zijn getrouwd/dat ze vijf jaar zijn getrouwd geweest. Getrouwd is hier dus geen deelwoord maar een bijvoeglijk naamwoord. Correctie: dat ze vijf jaar getrouwd (geweest) zijn.

Al mogen sommige voorbeeldzinnen vergezocht lijken, toch stammen de meeste uit de media. Wie erop let, verneemt keer op keer de gedrochtelijkste zinswendingen, steeds vanuit de drang het deelwoord tot op het laatst te bewaren. Het euvel is in opmars. Misschien is het al te laat om de ontwikkeling te keren, en kunnen we binnenkort alleen nog vaststellen dat het vroeger was anders.