Onze Taal. Jaargang 62

[p. 51]

Het kastje van Barbanelle
De geschiedenis van de eerste Prisma Woordenboeken

Ewoud Sanders

De afgelopen twee jaar heeft uitgeverij Het Spectrum gewerkt aan de herziening van de Prisma Woordenboeken. In maart komen ze op de markt. Bij dezen een terugblik op het ontstaan van de Prisma's - de meest succesvolle reeks woordenboeken die ooit in Nederland is verschenen.

Uniek was het idee niet. In Duitsland en Engeland bestonden al pocketwoordenboeken. Maar toen uitgeverij Het Spectrum in 1952 het plan opvatte om een reeks pocketwoordenboeken Nederlands, Vreemde Woorden, Frans, Duits, Engels en Spaans te gaan maken, diende dit een ideaal. P.H. Boogaard en A.H. Bloemsma hadden de uitgeverij in 1935 opgericht met als doel de katholieken in Nederland en België van meer verantwoorde en beter betaalbare lectuur te voorzien. Het woordenboekproject was op een zelfde leest geschoeid. ‘De bedoeling van de uitgever was een woordenboek voor gebruik in school en leven aan te bieden’, schreef een van de auteurs later, ‘dat door zijn omvang niet te kostbaar mocht worden en desondanks aan de normale eisen zou voldoen, om aldus te helpen voorzien in de grote behoefte, die er aan goedkope en toch goede boeken bestaat.’

Het was aan Spectrum-redacteur Jo van Rosmalen hier auteurs voor te vinden. In Boekblad blikte Van Rosmalen hier later op terug. ‘De werving’, zo schrijft hij, ‘was indertijd geen sinecure. Het ging er niet alleen om bekwame mensen te vinden, ze moesten ook over veel tijd beschikken en bereid zijn een royalty te accepteren van vijf procent over f 1,25, tot het begin van de jaren zestig de verkoopprijs van de Prisma's.’

● Monnikenwerk

In eerste instantie benaderde Van Rosmalen diverse hoogleraren. Die verwezen echter naar veelbelovende leerlingen: taal- en letterkundigen die vrijwel allemaal hadden gestudeerd of waren gepromoveerd aan de Katholieke Universiteit Nijmegen.

Uitgeverij Het Spectrum had helemaal geen ervaring met het uitgeven van woordenboeken en dat is aan de contracten af te lezen. De rekrutering van de auteurs had plaats in 1952 en 1953. Het was de bedoeling de gehele serie voor aanvang van het schooljaar 1954 klaar te hebben. En dus kregen de auteurs opdracht om in doorgaans één jaar tijd een woordenboek samen te stellen van 320 bladzijden - 640 kolommen druks van 85 regels en 41 lettertekens en spaties per regel, wat neerkomt op ongeveer 38.000 trefwoorden. Dat wil zeggen: een heel jaar lang - de volle 365 dagen - 104 trefwoorden per dag! En men had niet gerekruteerd onder gepensioneerden, renteniers of werklozen, maar onder jeugdige docenten die veelal een volledige betrekking hadden en een jong gezin.

Geen van de auteurs had eerder een woordenboek samengesteld. In de herinnering van Van Rosmalen was dr. A. Weijnen, indertijd docent aan de Katholieke Leergangen in Tilburg, het moeilijkst over te halen geweest. ‘Pas toen Weijnen een bedrag ineens van f 50.000 kreeg geboden’, aldus Van Rosmalen, ‘zag de ervaren dialecticus in dat Het Spectrum een groot vertrouwen in de onderneming had. Achteraf gelukkig voor hem, verkoos hij toch maar de royalty-regeling.’

● Moeilijkheden

Veel steun kregen de auteurs niet van Het Spectrum. In juni 1953 vaardigde de uitgeverij een aantal richtlijnen uit. Die bleven echter beperkt tot de opbouw van de lemmata. Pogingen de diverse woordenlijsten op elkaar af te stemmen - al was het maar per taal - werden helemaal niet ondernomen.

In de eerste maanden van 1954 werd duidelijk dat de meeste auteurs zich niet aan de afgesproken inleverdatum hielden. Het zwaarst werd drs. G.A.M.M. van der Linden, auteur van het woordenboek Nederlands-Duits, onder druk gezet. Ruim tien maanden nadat hij zijn contract had ondertekend, leverde hij één letter in: de A. Toen Van der Linden de zoveelste aanmaning kreeg, barstte hij uit zijn vel. ‘Door mij wordt dag en nacht aan het woordenboek gewerkt’, antwoordde hij. ‘Vrije tijd ken ik absoluut niet.’ Het Spectrum stuurde daarop Van Rosmalen op onderzoek uit. ‘Ik heb wel de indruk,’ rapporteerde hij, ‘dat de heer Van der Linden zijn taak zeer serieus opvat. Hij werkt elke avond en vrije dag, incl. Zondag, tot grote ergernis van zijn vrouw. Maar hij liet mij voorbeelden zien waaruit blijkt hoe sterk de thans hier ingevoerde Duitse woordenboeken totaal verouderd zijn. Hij kan dus niet, zoals zijn collegae, afgaan op een reeks bestaande woordenboeken.’

● Spelling onverwacht herzien

Stel dat het Het Spectrum was gelukt de hele set woordenboeken vóór de aanvang van het schooljaar 1954 klaar te hebben. Dan had de uitgever met vierhonderdduizend woordenboeken in de maag gezeten. Want precies op het moment dat de serie woordenboeken volgens de oorspronkelijke planning had moeten verschijnen, verscheen de Woordenlijst der Nederlandse taal. Blijkbaar was men bij Het Spectrum niet goed op de hoogte van de vorderingen van de spellingwijziging of dacht men dat het zo'n vaart niet zou lopen.

De spellingherziening bracht op het laatste moment heel wat extra werk met zich mee. Het Spectrum deed er zijn voordeel mee. De uitgeverij was voor zover bekend de eerste die woor-

[p. 52]

denboeken op de markt bracht in de nieuwe en spoedig verplichte spelling - een aspect dat mogelijk heeft bijgedragen aan het overweldigende succes.

● Een plagiaat-affaire

Voor de samenstelling van de Prisma's Spaans-Nederlands had Het Spectrum contact gezocht met dr. S.A. Vosters. Vosters was toen 29 jaar en docent in Roosendaal. Meteen in het begin had Vosters al laten weten dat hij het misschien niet in de afgesproken tijd - ruim twee jaar - zou halen. Het Spectrum toonde zich in dit opzicht zeer coulant, ook toen latere termijnen ruimschoots werden overschreden. Desondanks voelde Vosters zich blijkbaar enorm onder druk gezet. Hij zocht zijn toevlucht in andermans werk.

Het belangrijkste Nederlands-Spaanse woordenboek uit die dagen was zonder twijfel het tweedelige Spaans handwoordenboek van de Utrechtse hoogleraar C.F.A. van Dam. Blijkbaar had Vosters dit naslagwerk niet of niet compleet, want eind 1958 stuurde de redactie van Het Spectrum hem op zijn verzoek haar eigen exemplaar toe. Precies een jaar later vroeg men het boek terug, want men zat er ‘een beetje verlegen om’.

Of er een verband bestaat is niet duidelijk, maar drie maanden later is er in de correspondentie met Vosters voor het eerst sprake van wat later plagiaat zal gaan heten. ‘Naar aanleiding van uw telefoongesprek, waarbij u toegaf dat u zich bij de eerste letters van het Spaans-Nederlands woordenboek te veel door het woordenboek van Van Dam hebt laten leiden, zenden wij u hierbij de letters A, B, C en D. We hebben hierin diverse al te grote gelijkenissen met Van Dam geconstateerd (...) niet alleen wat betreft de voorbeelden, maar ook wat volgorde van betekenissen betreft. Om latere moeilijkheden te voorkomen, is het zaak hier toch een grote distantie te scheppen.’

In eerste instantie dacht men het probleem te kunnen oplossen door alleen de eerste letters van het alfabet opnieuw te bewerken, maar uiteindelijk bleek dat het hele woordenboek opnieuw door Vosters moest worden bewerkt. Bovendien maakte Vosters zo'n rommeltje van de drukproeven van het deel Nederlands-Spaans, dat besloten werd dit op zijn kosten helemaal over te laten typen - een beslissing die tot een onverkwikkelijke ruzie leidde.

Geheel onwetend van de plagiaat-affaire kondigt professor Van Dam de woordenboeken Spaans aan. Op de inhoud gaat hij niet in. Wel schrijft hij: ‘De samenstelling van deze twee woordenboeken werd toevertrouwd aan Dr. S.A. Vosters, die zich grote moeite getroost heeft om in een werk van geringe omvang veel bruikbaar materiaal te bieden voor weinig geld.’

● Zonder aanmaning

Niet alle auteurs zorgden voor moeilijkheden. Dr. A. Weijnen herinnert zich het manuscript van zijn woordenboek na dertien maanden te hebben ingeleverd, slechts een maand later dan de bedoeling was. Nog punctueler was drs. H.W.J. Gudde, leraar Frans aan het Katholiek Gelders Lyceum in Arnhem en samensteller van het woordenboek Nederlands-Frans. Door omstandigheden werd Gudde pas in mei 1954 benaderd. Hij begon dus bijna een jaar later dan de meeste andere auteurs.

Gudde nam grote stapels kranten en tijdschriften door: Le Figaro, Le Monde, La Maison de Marie Claire, Paris Match - op zoek naar de juiste vertaling voor bijvoorbeeld stofzuigen (‘nettoyage par le vide’) en enkele duizenden andere huis-, tuin- en keukenbegrippen, een categorie die in de toen bestaande woordenboeken een kommervol bestaan leidde.

Bij Het Spectrum was men niet gewend aan deze werkwijze. De post bracht de ene letter na de andere, zonder dat daar aanmaningen voor nodig waren. Zelfs de spellingwijziging in augustus 1954 zorgde amper voor vertraging.

Toch lukte het Gudde niet op tijd klaar te zijn, mede doordat ten tijde van zijn werkzaamheden aan de T zijn vrouw van hun derde kind beviel. Zeven dagen na de afgesproken inleverdatum, stuurde hij per aangetekende post de letter Z. ‘Tot mijn spijt’, schreef hij bij die gelegenheid, ‘heb ik de contracttermijn overschreden. Het is me onmogelijk gebleken het voorgenomen schema in overeenstemming te brengen met mijn gewone werkzaamheden.’

Bij Het Spectrum moet men geroerd zijn geweest. Hoewel de uitgeverij bij eerdere gelegenheden had laten weten dat het woordenboekproject een zeer nauwsluitende calculatie vereiste, waarbij iedere cent bekeken en verantwoord diende te worden, tastte men voor deze ene keer spontaan in de beurs: een enorme paastaart werd op Gudde's huisadres bezorgd.

● Beknopt en bezorgd

Wat de inhoud van de woordenboeken betreft, hield Het Spectrum er een tamelijk simpele visie op na: ‘Wij dienen ons door de opzet van de woordenboeken tot de grote massa te richten, en moeten daarom iedere mogelijkheid tot misverstand vermijden en de gebruiker alles met de paplepel ingeven.’

De auteurs werden mondeling geïnstrueerd. Echo's van deze gesprekken vindt men terug in de meeste voorwoorden. Zo schrijft Weijnen in 1955: ‘Aangezien het werk beknopt gehouden moest worden, hebben wij ons beperkt tot de contemporaine woordenschat, in die mate zelfs dat allerlei woorden die tijdens en vlak na de bezetting van 1940-1945 gangbare pasmunt waren, doch thans eigenlijk weer tot het verleden behoren, niet zijn opgenomen. Vervolgens kozen wij de verzorgde vorm van het Nederlands en was onze aandacht niet gericht op gewestelijk idioom, slang, platheden of krachttermen. Barbarismen hebben wij daarom principieel geweerd.’

De auteurs kregen onverbloemd te horen dat zij de woordenboeken van concurrent Wolters als richtlijn moesten aanhouden. Daarnaast gebruikten zij de voornaamste woordenboeken die er voor hun taal bestonden. Bovendien verrichtten sommige auteurs zelf excerpeerwerk, zoals dat in woordenboekjargon heet. Geholpen door zijn vrouw nam de auteur van het woordenboek Duits-Nederlands diverse schoolboeken door op zoek naar schwere Wörter. Een ander luisterde naar de BBC-radio met

[p. 53]

pen en papier in de aanslag. De zoon van de samensteller van het woordenboek Frans-Nederlands rapporteerde welke woorden de Franse jeugd zoal bezigde in de vakantiekolonies.

Hoewel Het Spectrum de auteurs geen beperkingen oplegde met betrekking tot scheldwoorden, taboewoorden of schuttingtaal, zorgden zij er uit eigen beweging voor dat in hun woordenboek geen woord terechtkwam dat de ziel van de vaderlandse jeugd zou kunnen bezoedelen. Typisch in dit verband is dat het woord ‘penis’ in de eerste druk van slechts één Prisma Woordenboek voorkomt: het vreemde-woordenboek van A. Kolsteren. In vergelijking met sommige concurrenten was dit trouwens al een hele stap: tot 1952 ontbrak in het Verklarend handwoordenboek van Koenen-Endepols zelfs de betekenis urineren bij wateren, laat staan dat er tussen penibel en penitent nog iets stond.

● Verkoop succesvol

Vanaf het begin had Het Spectrum er rekening mee gehouden dat sommige woordenboeken beter zouden verkopen dan andere. Van de woordenboeken Spaans werden de minste exemplaren verkocht. Tot 1991 moeten er van beide delen samen minstens 650.000 exemplaren zijn verkocht. In het verkoop-klassement van de Prisma Woordenboeken staat het Vreemde-Woordenboek met 800.000 verkochte exemplaren op de een na laagste trede. De middenpositie wordt ingenomen door de woordenboeken Duits (tot 1991 4,6 miljoen verkochte exemplaren) en Frans (minstens 4,8 miljoen exemplaren). In absolute getallen staat het tweespan Nederlands-Engels en Engels-Nederlands op de eerste plaats. Van deze woordenboeken werden in de afgelopen 38 jaar maar liefst 7,1 miljoen exemplaren verkocht.

Als men de oplagen niet per taal, maar per titel bekijkt, is er geen twijfel mogelijk over de winnaar, want van het Prisma-woordenboek Nederlands van Weijnen werden tot nu toe minstens 6,5 miljoen exemplaren verkocht. En dan te bedenken dat Weijnen in 1955 overwoog afstand te doen van zijn royalty's in ruil voor een afkoopsom van 50.000 gulden!

In totaal zijn er volgens een ruwe schatting in de afgelopen vier decennia tussen de 25 en 30 miljoen Prisma Woordenboeken verkocht. De Prisma Woordenboeken zijn daarmee een cultuurverschijnsel geworden: het is eenvoudiger een speld in een hooiberg te vinden, dan een boekenkast zonder Prisma Woordenboek.

Voor uitgeverij Het Spectrum waren de woordenboeken al snel van levensbelang. Van een uitgeverij zonder lexicografische ervaring werkte Het Spectrum zich razendsnel op tot monopoliehouder aan de onderkant van de Nederlandse woordenboekenmarkt. Bijna tien jaar lang hield Het Spectrum de prijs voor de Prisma-pockets op f 1,25. Het rendement steeg het scherpst toen die prijs in 1977 werd verhoogd tot f 4,20 - een beslissing waar lang over was nagedacht, want nog altijd was men doordrongen van het oorspronkelijke ideaal: goede en moderne woordenboeken tegen een lage prijs.

Over de geschiedenis van de eerste Prisma Woordenboeken publiceerde Ewoud Sanders onlangs een boekje dat via het Genootschap Onze Taal is te bestellen. Zie de advertentie elders in dit nummer.