Onze Taal. Jaargang 62

Namen voor knikkers

Floris, Frank, Jasper en Kamiel Jansen

Vorig jaar in februari was het opeens ook knikkertijd. Elk richeltje en kuiltje tussen de straatstenen nodigde jongens en meisjes uit tot het knikkerspel. De spelregels waren ongeveer zoals dertig jaar geleden, maar de namen van de knikkers bleken sterk veranderd. Wij hebben eerst de namen verzameld die op de Burgemeester Van der Vlugtschool in Amsterdam-Slotermeer in omloop waren. Die namen hebben we vergeleken met de namen die M.H.J.J. Vissers in 1986 voor het Oegstgeests opgaf (zie Onze Taal 1986, blz. 61), aangevuld met de namen die verschillende briefschrijvers naar aanleiding van dat stukje opgaven voor: Vaassen, Breda, Leiden, Putten, Drachten, Bilthoven, Rijswijk, Nijmegen, Lelystad en Haaksbergen. Ten slotte hebben we de Leidse namen opgenomen die Van der Horst, columnist van de GPD, noemde in zijn stukje ‘Gespikkelde admiraal’ van 22 februari 1992.

De opgaven waren te schaars en te wisselend van omvang om goed vergeleken te kunnen worden. Ook gaf maar één inzender een beschrijving van het uiterlijk van de benoemde knikkers, zodat we niet goed konden nagaan welk verband er tussen de naam en de benoemde knikker bestaat. Daar gaan we dus niet uitgebreid op in.

● Formaten

De grootte is het belangrijkste indelingscriterium voor de knikkers. We gaan uit van het meest voorkomende knikkerformaat, dat in Amsterdam en Leiden ook wel ‘kleintje’ heet, maar meestal geen aparte formaataanduiding behoeft: het is dus katteoog of olietje zonder meer. De grotere knikker heette vroeger stuiter. Nadere aanduiding was onnodig omdat ze maar in één dessin voorkwamen, als katteoog. Sinds 1986 heet dit type nagenoeg overal bam, bom of bonk. Beide aanduidingen zijn hier en daar nog als los woord in gebruik, maar ze komen vaker voor als achtervoegsel bij de overeenkomstige gewone knikkernaam. In Amsterdam hebben we bijvoorbeeld naast de uppie, de uppiebonk.

De nog grotere knikkers krijgen een voorvoegsel waarvan de vorm per dialect varieert: super-, reuze-, bere- of konings-. In Amsterdam kan het voorvoegsel bere- voor de stam komen of voor bonk: naast het bere-indiaantje bestaat dus de candyberebonk. Daar bestaat trouwens een vierledig formaat-systeem: behalve gewoon, -bonk en bere- ook reuzebere-. Het gaat in het laatste geval om de allergrootste knikkers, kanjers die bij ruzies geduchte wapens vormen. De Amsterdammers worden afgetroefd door de Leidenaars, die naast gewoon, -bonk- en konings- niet alleen het voorvoegsel keizers- kennen, maar ook nog eens de admiraal, een vijfledig systeem! De Nijmeegse knikkertaal ten slotte, staat enigszins apart omdat ze daar voor nog kleinere knikkers dan gewone het voorvoegsel mini- gebruiken.

● Beschrijvingen

Sommige namen zijn doorzichtig doordat ze het benoemde geheel of gedeeltelijk beschrijven. We hebben drie soorten beschrijvende knikkernamen aangetroffen: aanduidingen van het materiaal, van het dessin en van de waarde.

Materiaal

De oudste vernoeming naar het materiaal is waarschijnlijk het knarretje, dat behalve ‘botje’ ook ‘knikker’ kan betekenen. Makkelijker te doorzien zijn: kalkdotten, klei- en pottenbakker, loden, looie, looier, loden kogel, looiedetje, ijzertje. Vroeger was de aanduiding van het materiaal belangrijk omdat een loden knikker veel meer waard was dan een van aardewerk. Tegenwoordig zijn alle knikkers van glas en is de aanduiding van het materiaal niet onderscheidend genoeg meer. Waarschijnlijk daardoor raken deze namen langzamerhand in onbruik. Wij denken dan ook dat het recente Nijmeegse porseleintje niet van porselein is, maar naar de kleur van de knikker verwijst. Met een beetje goede wil past de traditionele naam stuiter wél in deze categorie: het stuiteren verwijst naar een eigenschap die de oude kleiknikkers niet overleefden. Omdat tegenwoordig alle knikkers kunnen stuiteren, is deze benaming ook niet distinctief meer.

Dessin

De namen doorzichtig, doorzichtigie, doorzichtige verwijzen naar de transparante, dessinloze knikkers. De aanduidingen spiraaltje, sliertje, slinger, sterretje en beestje verwijzen naar de voorwerp-

[p. 47]

jes die in knikkers waargenomen kunnen worden. De aanduidingen spetter, blanco, spikkie en parelmoer spreken voor zichzelf.

Waarde

Knikkers moeten geruild en - in bepaalde verhoudingen - tegen elkaar ingezet kunnen worden. Daarom heeft elke soort en elk formaat in principe een vaste waarde. Daarnaar verwijzen de volgende benamingen: eentje, eenteller, drietje, drieteller, dubbelteller, etc. Achter het alsie verschuilt zich hoogstwaarschijnlijk allesje, een knikker die alles waard is. Het moderne Amsterdamse uppie zou best eens een verengelste afstammeling van het traditionele eentje kunnen zijn. Andere namen die op een waarde teruggaan zijn vijftiger en tweehonderder. Een enkele keer wordt de naam geluksen, gelukkies opgegeven. Misschien is dat wel een benoeming van hetzelfde wensende type als Beatrix.

● Metaforische namen

Verreweg de meeste knikkernamen van de laatste jaren zijn metaforisch: de naam verwijst wel naar een eigenschap van de knikker, maar dat gebeurt indirect: via een ander object dat deze eigenschap eveneens bezit. Zo heten sommige groene knikkers in Amsterdam turtels, naar de gelijknamige heldhaftige groene bastaardschildpadden uit de kinderserie op de televisie. Dat het banaantje geel is en het tomaatje rood, zal niemand verbazen. Maar soms is het verband raadselachtig: wie denkt dat het pizzaatje rood moet zijn met gele spikkeltjes, komt bedrogen uit.

Welke zaken lenen zich voor metaforen?

Persoonsaanduidingen: spanjool, mexicaantje (ook: mexi), afrikaantje, piraatje, amerikaantje, chineesje, admiraal, politietje, indiaantje, zeemansknikker.

Stripfiguren: turtel, smurfie, (ook: smurfinnetje), pink panther, roze panter, joker. Zullen we de disneyknikker hier ook maar bij rekenen?

Dieren: marmot, kievit, koeie(bonk), pinkie(?), apie, pandaatje, draakje, spinnetje, katte(oog), zebra, guppy.

Etenswaren: colaatje, pizzaatje, banaantje, tomaatje, candytje, nootje, melkwit, melkje, beukenootje, (snot)milky, spaghettietje, siepel (dialect voor ui), olijfje, lollypop.

Natuurverschijnselen: meteoor, watertje, waterlander, olietje, olie, eilandje, vlam, koraal, wolkje, maanknikker, regenboogje.

Voorwerpen: confetti, diamant, parel, vogelkooi, apekooi, snorkeltje, porseleintje.

Anders: Picasso, discootje, dummytje.

Uit de lijst blijkt dat knikkeraars veel namen dicht bij huis vinden. Zo ligt het voor de hand om knikkers in verband te brengen met snoepjes en edelstenen. Andere namen zijn duidelijk aan de kinderwereld ontleend, zoals die van de stripfiguren. Opmerkelijker is dat zoveel metaforische namen absoluut niet vanzelfsprekend zijn, bijvoorbeeld meteoor en koraal. Bij andere namen tasten we helemaal in het duister over het patroon van betekenisoverdracht. Dat geldt bijvoorbeeld voor snorkel.

● Taalverandering?

Als we de beschrijvende namen vergelijken met de metaforische, valt het op dat de beschrijvende namen aan belang inboeten. Geen scholier in 1992 piekert erover om een groene knikker groentje, een rode roodje, of een gele geeltje te noemen. Dat worden turtel, tomaat en banaantje! Een knikkernaam mag blijkbaar niet vanzelfsprekend en dus te saai zijn. Wat geldt voor de namen, geldt ook voor het hele spel. In Amsterdam hebben we ook gevraagd wat de knikkers ten opzichte van elkaar waard waren. We kwamen tot 25 verschillende waarden. Geen knikker was precies evenveel waard als een andere. Dat wijst op een hang naar ingewikkeldheid, die we ook kunnen constateren bij de spelregels in andere sporten. Het menselijk brein zoekt ingewikkeldheid, anders verveelt het zich te pletter.

Verder valt de grote voorliefde voor het verkleinwoord op. Wij zoeken de verklaring in de richting van de taak die het verkleinwoord in de taalstructuur van het Nederlands heeft. Zie hiervoor de bespreking op blz. 286 van het decembernummer van 1992. In de eerste plaats maakt het verkleinwoord van een bijvoeglijk naamwoord en een telwoord een zelfstandig naamwoord: dat is bijvoorbeeld gebeurd bij gewoontje en eentje. Interessanter is de abstracte betekenis van het verkleinwoord ‘niet-echt, niet-serieus, voor spelsituaties’. Die betekenis zien we in paardje-rijden, diefje-met-verlos, en ook in Chineesje, wolkje, watertje en vele andere knikkernamen.

Uit de verzameling blijkt verder dat we een geleidelijke taalverandering kunnen betrappen: de vervanging van het meervoud op -en door -s. Van der Horst noemt de Leidse konings. Elders troffen we vogelkoois, apekoois en de olies aan. Met de veronderstelde opmars van dat vermaledijde Engels valt het verder wel mee: naast candy en turtle vonden we alleen de uppie als mogelijke verengelsing, en de Pink Panther, die nota bene in Drachten Roze Panter wordt genoemd!

Ten slotte iets heel anders. Meer dan 90% van onze Amsterdamse informanten was allochtoon. Van enige taalachterstand op dit vlak was niets te merken.

Wij danken de volgende inzenders: Irene Mensink (Vaassen), M.B. Schuurink-Blanken (Breda), M.W. Heslinga (Leiden), L.A.F. Godschalk (Putten), Diny de Goede (Drachten), J.M.J. Chorus (Nijmegen), A. Vergouwen-Mooij (Bilthoven en Rijswijk), Thom Ummels (Lelystad), H.D. Rijpma (Haaksbergen).