Onze Taal. Jaargang 62

[p. 41]

Nieuwe woorden
Hans Heestermans

● Vrouwencondoom

Dit nieuwe voorbehoedmiddel wordt omschreven als een voorwerp dat het midden houdt tussen een mannencondoom (dat óók een nieuw woord is; voorheen sprak men uiteraard alleen van condoom) en een pessarium. Aan de binnenkant zit een ring die lijkt op die van een pessarium. Deze ring zit achter het schaambeen. Aan de buitenkant zit een zachte ring die over de schaamlippen gaat en zichtbaar blijft.

● Mannencondoom

Zie hierboven.

● Toast-methode

Bij de gewone manier van reageerbuisbevruchting worden de eicellen die in het laboratorium bevrucht zijn, in de baarmoeder geplaatst. De toast-methode brengt op een andere wijze de eicellen van de vrouw en het zaad van de man bij elkaar. Er wordt niet gewacht tot de eicellen in het laboratorium zijn bevrucht, maar op de dag dat de eicellen worden verkregen, worden zaadcellen toegevoegd en direct daarna ingespoten in de baarmoeder. Een eventuele bevruchting treedt daardoor waarschijnlijk pas op in de baarmoeder. Over het motief voor de naamgeving tast ik nog in het duister. Waarom toast?

● Euro-, euro

In de twaalfde druk van de grote Van Dale staan, als ik goed geteld heb, dertig woorden die met het voorvoegsel euro- zijn gevormd. Euro- is de afkorting van Europees: Europarlement staat voor Europees Parlement. Maar euro krijgt in heel wat woorden een uitgebreidere betekenis: een eurocard is een betaalpas die niet alleen in Europa geldig is. Je kunt er over de hele wereld mee betalen. Euro- is een zeer produktief voorvoegsel. In de afgelopen jaren kwam ik onder andere tegen: eurodames voor de drie vrouwelijke europarlementariërs Hedy d'Ancona, Hanja Maij-Weggen en Jessica Larive (die prompt ook als euro's werden betiteld); de eurofractie, fractie in het Europarlement; de eurokandidaat, kandidaat voor het Europarlement; de voor zichzelf sprekende eurolijsttrekker, europolitici, eurothema's en euroverkiezingen.

● Ooit

Een nieuw gebruik van ooit is te zien en te horen in zinnen als de grootste sportman ooit. Ik heb het vooral vernomen uit de mond van de verslaggevers van Studio Sport, voor het eerst bij de uitzendingen van de Olympische Spelen in Barcelona. Er is mogelijk een verband tussen dit ooit en Barcelona. Ooit in de betekenis ‘die er ooit geweest is’ is een anglicisme. Het is de letterlijke weergave van ever. In de Concise Oxford Dictionary wordt bij ever ‘at any time’ (altijd verbonden met een ontkenning, voorwaarde, vraag of vergelijking) als voorbeeldzinnetje gegeven: ‘his best performance ever’. Mogelijk hebben de Barcelona-gangers dit ooit van hun Engelse collega's overgenomen.

● Nomenklatoera

Nomenklatoera is van oorsprong een Russisch woord. Het Russisch heeft het op zijn beurt weer ontleend aan het Latijnse nomenclatura, ‘lijst met namen’. Volgens de grote Van Dale wordt nomenklatoera in ongunstige zin gebruikt voor ‘de communistische (partij)bureaucratie’. De Hedendaagse Van Dale houdt het wat ruimer op de ‘partijkliek in de Sovjet-Unie of DDR’. De laatste tijd is het woord nog ruimer van betekenis geworden. Het staat voor een groep politici die grote macht heeft. In de Volkskrant van 5 januari 1993 wordt de Italiaanse oud-premier Andreotti ‘de hoogste vertegenwoordiger van de Italiaanse nomenklatoera’ genoemd. Uit het feit dat nomenklatoera niet tussen aanhalingstekens staat, mag worden opgemaakt dat de schrijver het als een ingeburgerd woord beschouwt.

● Doemscenario

In het debat over een buitenlandse interventie in het voormalige Joegoslavië is een zogenaamd doemscenario uitgestippeld. Wat kan het ergste gevolg zijn van zo'n militair ingrijpen? Servië reageert met tegenaanvallen, er worden nog meer VN-troepen naar Bosnië gestuurd, Albanezen in Kosovo gaan een vrijheidsstrijd tegen Servië beginnen, enz. Uiteindelijk zouden ook Macedonië, Bulgarije, Griekenland en Turkije in deze oorlog betrokken kunnen raken.

● Luchtkussen

Het verschijnsel luchtkussen (als werkwoord) komt steeds meer voor. U kent het ongetwijfeld. Bij aankomst of vertrek kussen mensen elkaar niet meer echt. Ze bewegen de wederzijdse wangen tegen elkaar, tuiten de mond en produceren een licht-smakkend geluidje in de lucht. De luchtkussers zijn in opmars.

● Blokrijden

De Algemene Verkeersdienst is van plan nog dit jaar het blokrijden in te voeren. Bij grote drukte wordt op de snelwegen het verkeer in groepen auto's verdeeld, de zogenoemde blokken. Een motoragent voegt dan ver vóór het punt waarop een file zou kunnen ontstaan in om de snelheid van het ‘blok’ terug te brengen tot 70 km per uur. ‘Met die snelheid passeert het “blok” vervolgens probleemloos het knelpunt.’ (Leids Dagblad 6-1-1993, blz. 3) In België wordt het systeem al vanaf 1989 toegepast tijdens drukke zomerweekeinden aan de kust.

● Calculeren/buitenlander

Tot slot twee aanzetten tot betekenisverandering. De eerste betreft calculeren in de calculerende burger en de calculerende tijdgeest. Calculeren heeft hier een negatieve betekenis gekregen; het betekent niet alleen meer neutraal ‘berekenen’, maar vooral ‘tot eigen voordeel berekenen’. Hetzelfde betekeniselement zien we in berekenend.

De tweede verandering is te zien in buitenlander. Voor veel mensen is een Amerikaan, Duitser of Fransman geen buitenlander meer, maar een Turk of Marokkaan wel. Buitenlander wordt synoniem met allochtoon.