Onze Taal. Jaargang 62

[p. 40]

De gezongen apotheek
Jacques Klöters
College typologie

Het college van vandaag gaat over de verschillende typen liedjes. In liedbundels maakt men vaak onderscheid tussen geestelijke en wereldlijke liederen, marsliederen en kampvuurliederen, gezelschapsliederen en dansliederen, e.d. In de bakken van de muziekwinkel vindt u galoppe, valse, chansonnette, musette, tango, rumba, foxtrot, blues, folk en hard rock. Maar er is ook een andere benadering mogelijk. De speelse geest van Drs. P ging ooit de gangbare strekkingen van het lied na: droevig, droevig-wijsgerig, grappig, grappig-wijsgerig, wijsgerig, boos. Jaap Bakker maakte in navolging van Lodewick een onderscheid in significatieve en muzische liedjes. Bij de muzische liedjes gaat het vooral om de muziek en het gevoel en is de tekst niet zo belangrijk. In de significatieve liedjes worden mededelingen gedaan en is de muziek dienend. Toen wij van Rotterdam vertrokken is significatief, want verhalend. Zo zijn er volgens Bakker bij de significatieve liedjes ook betogende - Geef mij maar Amsterdam - en overpeinzende liedjes: Den Haag met je lege paleizen.

Aron Frenkel, die een van de beste boeken schreef over musicals, maakt duidelijk dat er in die sector drie soorten liedjes bestaan: ‘Ik-ben-liedjes’, ‘Ik-wil-liedjes’ en de rest. Over tijd is een ik-ben-liedje, Ik wil gelukkig zijn is een ik-wil-liedje en As het effe kan hoort bij de rest.

● In- en uitzoomen

Sheila Davis is in Amerika bekend om haar werkgroepen voor tekstschrijvers; zij onderscheidt als ze naar de plot kijkt ook drie soorten liedjes: verhaal, situatie of houding. In Ik zou wel eens willen weten domineert de houding, in Aan de Amsterdamse grachten domineert de situatie en in De ouwe Jacob het verhaal. Mooi in Aan de Amsterdamse grachten is dat het begint met een jeugdherinnering aan een huis aan een gracht met een kamertje vóór, waar nu een vreemde meneer in zit te werken. In de loop van het lied wordt heel Amsterdam zichtbaar, terwijl de zanger afstand genomen heeft: 'k Heb veel gereisd en al vroeg de wereld gezien. Moeten wij nu niet de categorie ‘uitzoomend lied’ invoeren? Zijn er ook liederen waar ‘ingezoomd’ wordt? Wat kunnen wij opsteken van de moderne vertelwetenschap? We vinden in liedjes persoonlijke herinneringen, maar ook alwetende vertellers en alles wat er verder aan verteltechnieken bestaat. Typeren deze technieken misschien onze liedjes?

● Categoriseringen

Ruttkowski schreef een dissertatie over het literaire chanson. Hij onderscheidt de ‘zelfpresentatie’, dat is de gezongen rol, de monoloog, het lied in de eerste persoon: Ik zit hier heel alleen kerstfeest te vieren en andere ontboezemingen. Dan het ‘overpeinzende lied’, de gezongen reflexie, meestal in de tweede persoon of in de ‘men’-vorm: Je leeft maar heel kort, slechts een enkele keer. Verder het ‘verhalende lied’, dat in de derde persoon staat en waartoe allerlei ballades behoren: De olieman van 't pleintje ging zijn radio verpanden; en ten slotte de ‘stemmingsschildering’, waarin helemaal geen handeling zit, geen overpeinzing of ontboezeming, maar alleen beschrijving: Regen, miezerige regen, regen in Zuid. Hij maakt verder een onderscheid in bouwvorm: liedjes die één grote spanningsboog hebben (Ketelbinkie) en liedjes met meerdere kortere spanningsbogen, die bij elk couplet weer opnieuw lijken te beginnen (De kleine man). Ruttkowski onderscheidt verder enige chansontypen: het mondaine, het volkspolitieke, het maatschappijkritische, en het lyrische chanson.

En zo zullen er nog veel meer boeken zijn waarin zinnige of minder zinnige categorieën bedacht worden. Muzikanten spreken over up-tempo songs en ballads, regisseurs over solo's en produktienummers, producers over hits of flops: het is maar waar je je mee bezighoudt.

● Conclusie

Misschien is er helderheid te krijgen als we de liedtyperingen hun plaats geven binnen het communicatieproces: DE ZANGER (Aron Frenkel: zelf-presentatie of representatie; Ruttkowski: spreekhouding ik, jij, men) ZINGT (Gaat het om de muziek of om de tekst: muzisch of significatief? Gaat het om bel canto, croonen, shouten, zing-zeggen, rappen?) ZIJN LIED (valse, ballad, rumba, blues, maar ook Ruttkowski's ontboezemend, overpeinzend of verhalend lied) MET EEN ZEKERE INHOUD (godsdienstig, vaderlandslievend, schuin, etc.), VORM (muzikale bouw, literaire bouw: structuur, verhaal, situatie, houding, coupletten, refreinen, metrum, rijmschema's e.d.), KARAKTER (Drs. P: droevig, wijsgerig, boos e.d.) EN PRETENTIE (hit, populair, artistiek, gedurfd, journalistiek, emancipatorisch, revolutionair, etc.) VOOR EEN PUBLIEK (kampeerders, headbangers, studenten, disco-publiek, opera) DAT HET VERWERKT (het functionele aspect: kampvuurlied, marslied, gezelschapslied, danslied, maar ook radiohit).

● Tentamenopdracht

In de liedbloemlezingen van Jacques Klöters komen de volgende categorieën voor: klachten, gekkigheden, bespiegelingen, brieven, levenstekens, ontmaskeringen, portretten, zelfportretten, gebeurtenissen, verlangens, vraagstukken, protesten, verslagen, meningen, onderzoekingen, beschouwingen en absurditeiten. Plaats deze rubrieken in bovenstaand communicatieproces.