Onze Taal. Jaargang 62

[p. 38]

Afkokers
F. Jansen

Pre-embryo

Mogen artsen en onderzoekers embryo's gebruiken voor wetenschappelijke experimenten? Over deze vraag heeft een commissie van ethici zich gebogen (Trouw 18-3-92). Het rapport kan als volgt samengevat worden: met embryo's mag het niet, met pre-embryo's mag het wel. Dat oordeel is tegen het zere been van voorstanders van een algeheel verbod op dergelijke experimenten.

Een embryo is een ‘wordingskiem van mens, dier of plant’. Het WNT voegt daaraan toe dat de embryonale fase ophoudt als de vrucht geslachtsspecifieke kenmerken krijgt. Sinds het ethische rapport gaat aan deze embryonale fase een pre-embryonale fase vooraf. Deze loopt van de bevruchting tot aan de twintigste dag van de zwangerschap, als zich de eerste sporen van een zenuwstelsel ontwikkelen.

Pre-embryo is een mooi voorbeeld van een veelvoorkomende, niet-belangeloze vorm van woordschepping: vaak worden nieuwe woorden gevormd als wapens in een discussie. In dit geval staan tegenover de critici van experimenteren in het algemeen genuanceerde voorstanders van experimenten tot een zekere leeftijd. Het probleem van deze laatsten is dat zij ergens een grens moeten leggen tussen de bevruchte eicel en de voldragen boreling.

Omdat groeien geleidelijk verloopt, heeft elke grens iets willekeurigs. Toch lijkt die willekeur minder groot zo gauw je voor de fasen aan weerszijden van de grens een apart woord hebt gevonden. Vandaar dat het pre-embryo zich van het embryo heeft afgescheiden.

Koewartje

Een onhandige diender uit Geldermalsen dacht illegale buitenlandse werknemers eenvoudig te kunnen opsporen door ze te dwingen kwartje uit te spreken (de Volkskrant 25-3-92). Wie de w uitsprak door zijn lippen te tuiten in plaats van door zijn boventanden op de onderlip te plaatsen, was er gloeiend bij. In de kranten werd de gewraakte tweelippige uitspraak weergegeven door middel van de spelling koewartje.

Dat is op zichzelf al overdreven. Wie denkt dat deze spelling de tweelippige uitspraak accuraat weergeeft, doet er goed aan te beseffen dat alle Nederlanders de w in leeuwen zo uitspreken: leeuoewen.

De truc met het kwartje is een schoolvoorbeeld van een sjibbolet: een woord dat gebruikt kan worden om de ene groep sprekers van de andere te onderscheiden, omdat een groep het woord niet correct kan uitspreken.

De geschiedenis van het sjibbolet is met bloed geschreven. De term is ontleend aan de Bijbel (Richteren 12: 5-6). Hoofdman Gilad verslaat de Efraïmieten. Die proberen te ontvluchten door de Jordaan over te steken, maar daar steekt Gilad een stokje voor. Hij laat de doorwaadbare plaatsen bewaken en aan iedereen vragen of hij Efraïmiet is. Wie nee zegt, moet sjibbolet zeggen (met een sj), wat - heel toepasselijk - ook ‘rivierbedding’ betekent. De Efraïmieten vallen dan door de mand omdat ze sibbolet zeggen. 42.000 werden er gedood. Deze Gilad wordt wel eens de eerste toegepast taalkundige genoemd.

Ons beruchtste sjibbolet is de sch. Iedereen kent het verhaal dat potentiële Duitsers in de meidagen van 1940 Scheveningen moesten nazeggen. Tot slachtingen heeft dat niet geleid. Zeven eeuwen eerder was het wel raak. Op 18 mei 1302 hadden de Bruggenaren genoeg van hun Franse overheersing. In de vroege morgen (vandaar de naam Brugse metten) stormden zij de Franse huizen binnen, roepende ‘schild en vriend!’. Wie deze woorden, en vooral de sch-klank niet kon nazeggen, werd als Fransman beschouwd en een kopje kleiner gemaakt. Het ergste komt nog: veel Vlaamse dialecten (en eigenlijk alle dialecten langs de Noordzeekust) hebben net als de Fransen moeite met de sch, en zeggen in plaats daarvan sk. Het kan dus niet anders of er zijn ook heel wat autochtone Vlamingen tijdens de Brugse metten gesneuveld.

De truc met het kwartje was natuurlijk überhaupt geen goed idee; als sjibbolet blijkt het allergebrekkigst. In veel dialecten die rond onze grote rivieren gesproken worden, spreekt men de w na de k als een v uit: kvartje. In sommige westelijke dialecten valt de w na k weg: kartje, en ... in veel andere dialecten in het midden en het zuiden van Nederland is de tweelippige w de meest gebruikelijke variant.

Knipselaars

Dinsdag (7-4-92) diende in Den Haag een rechtszaak die de stichting Reprorecht had aangespannen tegen de samenstellers van knipselkranten. Reprorecht kwam op voor de rechten van de oorspronkelijke auteurs en media, die geld willen zien van die knipselkrantsamenstellers. In dat verband noemde de advocaat van Reprorecht de samenstellers ‘knipselaars’ (Volkskrant 7-4-92).

Op zichzelf is knipselaar een duidelijk woord. De denigrerende ondertoon maakt het nieuwe woord bij uitstek geschikt als wapen.

Maar bij nader inzien is het een merkwaardig woord. Het lijkt net zo'n woord als wandelaar en knutselaar maar dat klopt niet. Deze laatste woorden zijn van de werkwoorden wandelen en knutselen afgeleid. Door -aar achter de stam te plakken, kunnen we de persoon aanduiden die de activiteit (die het werkwoord aanduidt) verricht. Dit procédé is heel produktief: we kunnen het bij elk nieuw werkwoord op -elen toepassen. Maar knipselaar berust op knipsel en dat is een zelfstandig naamwoord, waar we niet zomaar -aar achter kunnen zetten. Iemand die met inboedels of lavendel rommelt, kunnen we geen inboedelaar of lavendelaar noemen.

Misschien heeft de advocaat van Reprorecht wel precies bereikt wat hij wilde: zowel de activiteiten als de aanduiding van de knipselaars overschrijden de regels.