Onze Taal. Jaargang 62

Het opstel blijft, althans voorlopig

A. Braet - voorzitter CVEN, lid vakgroep Taalbeheersing RU Leiden

Moet sport? Wit begint, zwart wint. Vakantie: drang of dwang? Over zulke titels hebben generaties Nederlanders hun examenopstel moeten schrijven. Maar het opstel ligt onder vuur: ‘het bevordert leuteren zonder inhoud’. Laat leerlingen liever brieven schrijven en teksten maken op basis van documentatie. Staatssecretaris Wallage beslist binnenkort over de toekomst van het schrijfonderwijs voor havo en vwo.

Wijlen K.L. Poll, Rudy Kousbroek en Henk Hofland kunnen gerust zijn. Het traditionele betogende titelopstel op het eindexamen van havo-vwo wordt niet afgeschaft; nóg niet tenminste.

Dit kan opgemaakt worden uit de nieuwe eindexamenprogramma's Nederlands voor vwo en havo, die staatssecretaris Wallage dezer dagen ter beoordeling naar de Onderwijsraad stuurt. Daarin volgt de staatssecretaris in essentie het advies van de CVEN (Commissie Vernieuwing Eindexamenprogramma's Nederlandse taal en letterkunde vwo en havo).

De CVEN, vooral bekend geworden door de rel over een verplichte boekenlijst, heeft in haar advies nogal ingewikkelde aanbevelingen gedaan om de toetsing van en daarmee ook het onderwijs in schrijfvaardigheid te verbeteren. Ze komen op het volgende neer. De toetsing in het centraal examen blijft. Het verhalend opstel wordt geschrapt, en via een vijfjarig experiment wordt

[p. 33]

uitgezocht of het traditionele betogende titelopstel mag blijven of plaats moet maken voor een of andere vorm van schrijven op basis van voorafgaande documentatie. Verder komt er, op voorwaarde dat de taak van de leraar Nederlands verlicht wordt, een tweede toets schrijfvaardigheid in het schoolonderzoek bij: redactioneel beoordelen en gedeeltelijk herschrijven van brieven, circulaires en dergelijke.

In de programma's die naar de Onderwijsraad gaan, wordt de mogelijke afschaffing op termijn van het traditionele opstel overgenomen; en in het schoolonderzoek komt inderdaad die tweede toets schrijfvaardigheid (zonder dat de docenten duidelijke vooruitzichten op taakverlichting worden gegeven!).

● ‘Leuteren zonder inhoud’

In tegenstelling tot 1976, toen een voorloper van de CVEN (tevergeefs) voorstelde het traditionele opstel af te schaffen, is het deze keer tamelijk rustig gebleven rond het opstel. De pers had meer interesse voor de schijndiscussie over de boekenlijst. Slechts Poll herhaalde zijn pleidooi uit 1976 voor het opstel. Volgens hem gaat het in het schrijfonderwijs in de eerste plaats om het leren uiten van een persoonlijke visie in een adequate stijl (‘in zinnen die lopen’). Kousbroek viel hem bij in diens necrologie en ook Hofland wijdde er een boos stukje aan, maar een publieke discussie bleef uit.

In de CVEN en in vakkringen was de toetsing van schrijfvaardigheid echter het belangrijkste discussiepunt. Ook voor de overheid (in concreto: de verantwoordelijke ambtenaren van O. en W.) is er veel gelegen aan verbetering van de schrijfvaardigheid, de toetsing én het onderwijs. Juist daarom heeft het departement pas na een lange interne discussie de voorstellen van de CVEN (goeddeels) overgenomen.

Niet de enige, maar wel de meest opvallende kwestie in deze discussie was de vraag of het traditionele onvoorbereide opstel naar aanleiding van een titel gehandhaafd moet worden. Dit hoeft niet te verwonderen, want deze toetsvorm ligt minstens sinds 1963 onder vuur van onderwijsvernieuwers. Uit dat jaar stamt de beroemde aanval van de leraar Nederlands Buitendijk op het opstel (‘bevordert het leuteren zonder inhoud’ en ‘deze situatie - onvoorbereid schrijven over allerlei - doet zich in het latere leven nooit meer voor’). Buitendijk stelde voor om over te gaan op een werkstukachtige opdracht. Tot op de dag van vandaag is daar niet alleen Poll c.s., maar ook de kleinst mogelijke meerderheid van de leraren Nederlands tegen.

● Betrouwbaar toetsen

Welbeschouwd draait het in deze opstelkwestie om drie criteria waaraan elke goede toets moet beantwoorden: validiteit, betrouwbaarheid en uitvoerbaarheid.

Een toets is valide als hij meet wat hij wil meten. Een schrijftoets moet schrijfvaardigheid meten en niet bijvoorbeeld zakenkennis van een bepaald onderwerp. Het probleem is dat de meningen over wat schrijfvaardigheid is, sterk uiteenlopen. Poll en andere literatoren, die daarbij in de eerste plaats aan een aantrekkelijke stijl denken, zullen het nooit eens worden met bestrijders van functioneel analfabetisme, die het voldoende en al veelgevraagd vinden dat iemand genoeg gegevens in een brief verwerkt om antwoord te kunnen krijgen. Ja, het probleem is nog veel groter, want er gaan steeds meer (wetenschappelijke) stemmen op die beweren dat schrijfvaardigheid als een algemeen vermogen dat zich bij verschillende schrijfopdrachten min of meer constant manifesteert, niet eens bestaat.

Maar stel dat er een opgave bedacht kan worden die écht schrijfvaardigheid meet. Dan ben je er nog niet, want het zou best kunnen dat een dergelijk type opgave niet betrouwbaar (‘objectief’) door die ene examinator nagekeken kan worden. Met het traditionele opstel is dat bijvoorbeeld ook het geval: hetzelfde opstel door verschillende beoordelaars gecorrigeerd of door dezelfde beoordelaar op verschillende tijdstippen nagekeken, levert onaanvaardbaar uiteenlopende cijfers op. Praktijkmensen ontkennen dit wel vaak, maar er zijn stapels onderzoeken die het aantonen. Uit die onderzoeken komt ook naar voren dat betrouwbare beoordelingen van vrij open schrijfopdrachten - en alleen die typen lijken valide - vragen om verschillende opgaven en verschillende beoordelaars per opgave.

Dit laatste is echter bijna onuitvoerbaar, want de leraar Nederlands heeft geen tijd om verschillende examenschrijfprodukten te beoordelen, en kan ook niet als tweede, laat staan als derde of vierde corrector optreden. Bovendien heeft hij geen tijd om de kandidaten in het wenselijke brede scala van schrijfopgaven te onderwijzen, onder andere ook weer door de correctiedruk.

● Beter schrijven kost geld

Wat men nu met het komende experiment moet bereiken, is het vinden van díe toetsvorm die zoveel mogelijk valide, betrouwbaar en uitvoerbaar is. Daarbij kan het titel-opstel sneuvelen, maar zeker is dat niet. Veel zal ook afhangen van een taakverlichting van de docenten. Dat kost (waarschijnlijk) geld, maar Nederland kan niet voor een dubbeltje schrijfonderwijs van een kwartje krijgen.