Onze Taal. Jaargang 62

[p. 29]

[Nummer 2/3]

[p. 31]

Taalkunde in het eindexamen Nederlands

Hans Hulshof - Vakgroep Nederlands, Rijksuniversiteit Leiden

Het vak Nederlands bestaat uit de onderdelen taalkunde, letterkunde en taalbeheersing. Taalbeheersing en letterkunde zitten sinds jaar en dag stevig verankerd in het eindexamen en krijgen dus veel aandacht in de lessen Nederlands. Voor taalkunde bestaat in het voortgezet onderwijs nog steeds geen herkenbare en zelfstandige plaats. Daarin komt dit jaar verandering.

Het in 1991 uitgebrachte advies van de Commissie Vernieuwing Eindexamenprogramma's Nederlands havo/vwo (kortweg CVEN) wil namelijk een einde maken aan die historisch gegroeide situatie door een onderdeel taalkunde toe te voegen aan het eindexamenprogramma Nederlands. Het gaat daarbij nadrukkelijk níet om zinsontleding en woordbenoeming, maar om de studie van het taalsysteem (hoe zitten woorden en zinnen in elkaar?) en het taalgebruik (hoe wordt bijvoorbeeld een taal verworven?) Niet in dienst van de verbetering van de taalvaardigheid, maar opzichzelfstaand. Wat dat betreft is het onderdeel taalkunde vergelijkbaar met het literatuuronderwijs, waarbij het eveneens om ‘kennis van en inzicht in’ gaat, ofwel om de ontwikkeling van een bepaald vermogen: in dit geval om het vermogen om taalkundig verantwoorde uitspraken te doen over taalverschijnselen - zoals kindertaalverwerving en taalstoornissen - of taalkwesties - zoals spellingwijziging of de positie van minderheidstalen. De vele vooroordelen ten aanzien van taal nemen daarmee hopelijk af. Want dat is hard nodig.

● Onwetendheid troef

Onze kennis op het gebied van de taalwetenschap is de laatste veertig jaar explosief gegroeid. Merkwaardig genoeg heerst er toch een wijdverbreide onwetendheid over het verschijnsel taal en lijkt geen enkele wetenschappelijke visie op taal te zijn doorgedrongen in de maatschappelijke discussie. De kloof tussen deskundige (taalkundige) en leek (taalgebruiker) lijkt hier veel groter dan bijvoorbeeld op biologisch of natuurkundig gebied. De moderne taalkundigen zijn daar zelf medeschuldig aan. Belangstelling voor taal heeft de leek immers wel. De hoge kijkcijfers van taalspelletjes als Tien voor taal bewijzen dat. Maar het blijft steeds in die poetserige, liefst direct toepasbare correctheidssfeer of in het kader van vermakelijkheid.

En dat is gevaarlijk omdat mensen die beslissingen moeten nemen (politici, inspecteurs, docenten) en zij die daar indirect bij betrokken zijn (pers, educatieve uitgevers, ouders), oordelen vellen in volstrekte onwetendheid van de mogelijke gevolgen. Zo schreef een journalist van NRC Handelsblad naar aanleiding van het Groot Dictee der Nederlandse Taal van 15 december 1991 dat taal een autoriteit nodig heeft en dat de krant die kan bieden, nu de taalwetenschap ervoor heeft bedankt om te bepalen hoe het Nederlands correct moet worden gebruikt.

Een merkwaardig verwijt, gebaseerd op een wel erg naïeve opvatting van wat taalkunde is. Zonder enige relevante ‘wetenschappelijke geletterdheid’ over zaken als taalverwerving, de gelijkwaardigheid van dialecten, de relatie tussen gesproken en geschreven taal, of de aard en functie van taal kunnen nu eenmaal geen opinies gevormd worden. In zijn zeer behartigenswaardige boekje Language, ignorance and education (London 1986) spreekt Geoffrey Thornton in dit verband van ‘folk-linguistics’. Daarmee doelt hij op deze en andere veelgehoorde, merkwaardige opvattingen, bijvoorbeeld: dat een grammatica van een taal een boek is over geschreven taal, dat iemands grammatica ‘goed’ of ‘slecht’ genoemd kan worden, of dat de vele taalspelletjes op televisie iets met taalkunde te maken hebben. Om enige ontmythologisering te bewerkstelligen, is een beroep op de resultaten van de moderne taalkunde een voorwaarde. Maar waarschijnlijk doordat taal zo nauw met ons hele bestaan verweven is, blijkt het moeilijk er van een afstand(je) naar te kijken. Onwetendheid blijft dan troef.

● Andere visie op taal

Het voorstel van de CVEN om taalkunde als zodanig een plaats te geven in het eindexamen Nederlands, betekent een werkelijke vernieuwing. Doordat tot nu toe vrijwel alle tijd werd uitgetrokken voor het leren gebruiken van een taal, was er geen gelegenheid om te kijken naar wat taal eigenlijk is. Taalkunde zoals bedoeld in het CVEN-advies houdt dus een andere visie op taal in dan de in het taalonderwijs gangbare. Taal als zodanig, als deel van de menselijke natuur, is immers iets anders dan een taal als sociaal-cultureel bepaald communicatiemiddel. Het idee dat we taal ook kunnen bestuderen zonder onmiddellijk een normatief oordeel te vellen, zal hopelijk veel leerlingen inspireren.

De CVEN stelt voor om in de klassen 4, 5 en 6 van het vwo gedurende een periode van drie jaar ongeveer 10% van de lestijd Nederlands (dat is in totaal ongeveer 30 lesuren) uit te trekken voor het grondig lezen van journalistieke of (populair-)wetenschappelijke teksten over enkele taalkundige thema's. Op het examen (bij het schoolonderzoek) krijgen de leerlingen een nieuwe tekst binnen een behandeld thema, voorzien van inhoudelijke vragen die toepassing van de verworven kennis vereisen. Dit studerend lezen bereidt de leerlingen goed voor op hun latere studie.

[p. 32]

Omdat bij navraag ongeveer evenveel docenten Nederlands vóór als tegen het voorstel waren, is besloten tot een experiment voor het vwo waaraan scholen vrijwillig kunnen deelnemen. Na drie jaar kan dan - hopelijk positief - definitief besloten worden over de invoering.

● Verwarrende terminologie

Er zijn voor het vak Nederlands verschillende termen in gebruik: taalbeschouwing (in de didactiek vaak gebruikt als alternatieve benaming voor traditioneel grammatica-onderwijs), taalbeheersing en taalkunde.

Dat leidt gemakkelijk tot verwarring. De term ‘taalbeschouwing’ kan beter gereserveerd worden voor het taalvaardigheidsonderwijs. Taalbeschouwing wil zeggen: het nadenken over je eigen taalgebruik als aspect bij het vlot leren spreken, luisteren, schrijven en lezen. Hoe gaat zoiets in zijn werk? Je oriënteert je op een bepaalde taak, je voert deze uit en ten slotte ga je na hoe je dat gedaan hebt, wat het resultaat is en hoe het beter had gekund. Deze reflecterende vaardigheid kan met onderdelen als argumentatieleer, schrijf- en leesstrategieën en taalverzorging (spelling, stijl) zonder meer tot het vak taalbeheersing gerekend worden, omdat daarmee een betere taalvaardigheid wordt beoogd.

Bij de lessen taalkunde komt de leerling te weten hoe hij taalkundig verantwoorde uitspraken kan doen over belangrijke eigenschappen van taal(gebruik) en over taalkwesties van maatschappelijk belang. Dat vereist kennis van het taalsysteem en het taalgebruik, en dus van begrippen als afasie, cultuurtaal, dialect, gebarentaal, jargon, leenwoord, lexicon, natuurlijke taal, recursiviteit, sociolect.

Bij taalvaardigheidsonderwijs zal ‘Hun hebben gewonnen’ als incorrect worden afgewezen, terwijl dezelfde zin bij het taalkundeonderwijs als een interessant geval van taalverandering kan worden besproken. Het vak Nederlands wordt daarmee meer dan taalgymnastiek.

● Interessante lesstof

Onze-Taallezers zien waarschijnlijk het belang van bovenstaande plannen wel in. Ook in dit tijdschrift zijn immers inhoudelijk de twee genoemde onderdelen - taalbeheersing en taalkunde - van het vak Nederlands te onderscheiden. Het accent ligt hier weliswaar op de taalbeheersing en -verzorging, maar daarnaast wordt de taalkundige invalshoek zeker niet geschuwd. Dat blijkt bijvoorbeeld uit verschillende bijdragen uit de vorige jaargang, zoals de weergave van de congreslezing van Renkema over de kloof tussen leek en taalkundige, de artikelen over klemtoonverschuiving, het aanpassingsvermogen van dialecten, Nederlands als twaalfde wereldtaal, de Nederlandse woordenschat of de ondergang van de standaardtaal. Allemaal interessante stof voor op school, maar dan moet daar wel een plaats voor worden ingeruimd. Het is jammer dat die alleen via beleidsbeslissingen kon worden afgedwongen.

Want u vraagt zich misschien af waarom een onderscheid tussen taalkunde en taalbeheersing in het onderwijs eigenlijk nodig is: beide onderdelen hangen nauw met elkaar samen en er is toch zelfs sprake van overlapping? Zo'n onderscheid lijkt inderdaad overbodig. Maar bij de introductie van een nieuw onderdeel is een strenge afbakening wél vereist om het een eerlijke kans te geven. Voor taalkundigen is dat natuurlijk níet nodig, evenmin als voor de leerlingen die straks onderwijs in taalkunde hebben genoten!

Meer informatie over dit onderwerp vindt u in het themanummer ‘Taalkunde in het voortgezet onderwijs’ van Levende Talen (mei 1991) en Het CVEN-rapport, SDU Uitgeverij, Den Haag 1991.