Onze Taal. Jaargang 62

[p. 26]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Balkenbrij

Nu ik dit schrijf is het slachtmaand, de tijd dat de balkenbrij vanouds bereid werd, maar als u dit leest komt een winters gerecht nog steeds van pas.

Balkenbrij wordt van slachtafval gemaakt. Volgens sommigen tenminste. Want er zijn heel wat verschillende recepten. In ieder geval is het een varkensvleesprodukt, en meestal gaat er kopvlees in, al schijn je ook eenvoudig worstnat te kunnen gebruiken. Behalve kruiden moeten er stukjes al dan niet uitgebakken spek of reuzel worden toegevoegd en ook rozijnen of krenten. Het geheel wordt gebonden met rogge- of boekweitmeel. Mevrouw Van Winter noemt het in haar boek Van soeter cokene een levergerecht dat te vergelijken is met de middeleeuwse ‘Muossleber’.

● Verbasterd begrip?

Taalkundig gezien is balkenbrij een samenstelling met als tweede deel brij ‘dikke pap’. Brij is waarschijnlijk verwant met het werkwoord brouwen. De grondbetekenis moet ‘bruisen, koken, zieden’ zijn. Is de etymologie van het tweede deel niet helemaal zeker, het eerste deel lijkt simpel te zijn: balk. Maar wat heeft een balk of wat hebben balken nu met deze vleesspijs te maken? Een verklaring kan zijn dat de brij vroeger in een doek geknoopt aan een balk werd gehangen. De naam zou dan te vergelijken zijn met hangop. Ook wordt wel gezegd dat de massa zo stevig is, dat er vroeger bij het bereiden van grote hoeveelheden met een balk in moest worden geroerd. Deze laatste verklaring lijkt me wat vergezocht. Een derde mogelijkheid is dat het om een verbastering gaat van een ouder ‘balgbrij’ of ‘balgenbrij’: volksetymologie.

Van volksetymologie is sprake als een ondoorzichtig woord door klank- en/of betekenisassociaties zo verandert dat het er voor de taalgebruiker duidelijker uitziet. Zo kon gond-rave (gondraaf/gondraf) hondsdraf worden, nachtmare nachtmerrie, beefsteak biefstuk, chacal jakhals en hammak hangmat. Bij de vorming van hondsdraf en jakhals hebben uitsluitend klankassociaties een rol gespeeld, bij die van biefstuk en hangmat heeft ook de betekenis invloed gehad. Volksetymologie vindt plaats bij vreemde woorden als chacal en hammak en bij inheemse woorden waarvan men niet meer weet wat ze betekenen, zoals gondrave ‘etter-rank’ en nachtmare ‘nachtdemon’.

● Gebakken balg

Dat laatste kan ook het geval zijn geweest met ‘balgbrij’. Het woord balg, dat nu nog voornamelijk gebruikt wordt in een woord als blaasbalg of in ‘de balg van een harmonika’, betekent ‘zak, vel, buik’. Het komt overeen met het Engelse belly. De grondbetekenis is ‘zwellen’. In het Middelnederlands konden balg/balch en gebalchte ook ‘ingewanden uit de slacht’ betekenen. Van zulk slachtafval bereidde men balkenbrij, die toen dus zoiets als balgenbrij moet hebben geheten. Vervolgens raakte de betekenis ‘ingewanden’ van het woord balg in onbruik, en dacht men dat het met de balk samenhing waaraan de brij werd opgehangen. Klank- en betekenisassociatie. En daardoor ontstond het woord balkenbrij. Misschien. Het is een heel aannemelijke verklaring, maar helemaal zeker is zij niet, omdat vormen als balgbrij, balgenbrij of gebalchtebrij nooit zijn overgeleverd.

De in plakken gesneden balkenbrij moet worden gebakken. Bakken is een k-afleiding van de Germaanse wortel ba- ‘warmen, roosteren’, die waarschijnlijk ook verstopt zit in bad ‘datgene wat verwarmd is’ en in het Zuidduitse bähen ‘roosteren’. En misschien zelfs in bed, ‘het warme plekje’. In het Middelnederlands bestond naast backen (de toenmalige spelling voor bakken) ook baken met een enkele k. Aanvankelijk, dus lang voor het Middelnederlands, moet de vorm met een enkele k het sterke werkwoord geweest zijn, en die met een dubbele het zwakke. Later zijn ze samengesmolten en bleef alleen bakken over als onregelmatig werkwoord met een zwakke verleden tijd (bakte, maar vroeger en in sommige dialecten wellicht nog steeds het sterke biek en boek) en een sterk voltooid deelwoord (gebakken). Een taal als het Engels heeft juist de vorm met een enkele k overgehouden: to bake.

● Bakerende baakster

Van baken werd bakeren ‘koesteren, warmhouden’ afgeleid. Vooral pasgeboren kinderen dient men te bakeren. In de bakermat natuurlijk. De baker helpt de moeder met bakeren. Een schrijver is iemand die schrijft, maar een baker is niet iemand die baakt. Dat zou niet best voor het kind zijn. Baker lijkt op de aanduiding voor een man, terwijl het toch om een vrouw gaat. Dat heeft tot gevolg gehad dat het woord in sommige gewesten is ‘vervrouwelijkt’ tot baakster. Baker is een verkorting uit bakermoeder, de ‘gastmoeder’ die hielp bij het bakeren. Het ‘moeder’-gedeelte hoefde er niet meer bij. Baker alleen was al duidelijk genoeg.

Baker heeft een ontwikkeling gekend die omgekeerd is aan die van baarmoeder. Moeder zelf had in onze taal vroeger ook de overdrachtelijke betekenis van ‘datgene waar het leven ontstaat’, dat wil zeggen, de uterus. In de zestiende eeuw bleek deze benaming in het Nederlands, maar ook in het Duits (Mutter) en het Zweeds (moder) niet meer te voldoen en was er een nadere specificatie noodzakelijk. Bij ons werd in baarmoeder baar- toegevoegd van het werkwoord baren, dat vroeger ‘dragen’ betekende. Een baarmoeder is dus eigenlijk een draagmoeder.