Onze Taal. Jaargang 62

[p. 18]

Werkende werkwoorden

Marcel Lemmens - Opleiding Tolk-Vertaler, Rijkshogeschool Maastricht

In november 1991 schreef A.C. Spoel uit Etten-Leur op blz. 5 van Onze Taal het volgende: ‘Het onovergankelijk gebruik van het overgankelijke werkwoord wijzigen is vaker regel dan uitzondering. Zo sierde de volgende ingezonden mededeling in tweekleurendruk in formaat 20 x 20 cm de voorpagina van de NRC: DE POSTTARIEVEN WIJZIGEN PER 1 JULI.’ A.C. Spoel schreef de PTT hierover een brief en kreeg als antwoord ‘(...) dat een dergelijke fout niet meer zou voorkomen.’ Uit een mededeling op een giroafschrift van zusteronderneming Postbank blijkt dat het gewijzigde gebruik van wijzigen niet met één belofte in een heel bedrijf uit te bannen is: ‘In januari wijzigt de toezending van afrekeningen enigszins: zie Geldkoers van deze maand.’

● Verschuivingen

Wijzigen is slechts een van de vele voorbeelden van verschuivingen in overgankelijkheid. Deze verschuivingen kunnen worden veroorzaakt door ‘verwisseling’ van werkwoorden of door invloed van buitenaf. Zo zou het voorbeeld van wijzigen kunnen worden gezien als een verwisseling met het onovergankelijk (= zonder lijdend voorwerp) gebruik van het werkwoord veranderen: de tarieven veranderen. Een voorbeeld van beïnvloeding van buitenaf is lekken, als in 1 en 2, dat wellicht naar analogie van het Engelse ‘leak’ overgankelijk (= met lijdend voorwerp) gebruikt wordt (het lijdend voorwerp is in deze voorbeeldzinnen onderwerp geworden wegens de lijdende vorm):

1 Verder werd gelekt (door een staflid) dat Kennedy via zijn maîtresse Campbell Exner contacten onderhield met de mafiafiguren Sam Giancana en John Roselli.

(de Volkskrant, 20-7-91)

2 Er wordt opvallend weinig gelekt. Notulen van de ministerraad, interne notities, geheime rapporten, niets is heilig - maar zodra het over het staatshoofd gaat, weet iedereen opeens weer wat discretie betekent. (Vrij Nederland, 21-12-91)

Terwijl het overgankelijke werkwoord wijzigen onovergankelijk gebruikt wordt, worden sommige onovergankelijke werkwoorden dus ook wel eens met een overgankelijk werkwoord verward. Zo gebruikte ‘Bob de Rooij’ in het tv-programma De Schreeuw van de Leeuw op 16 maart 1991 opgroeien in plaats van opvoeden:

3 Hoe wil je dat kind dan opgroeien?

In andere gevallen is het niet duidelijk of we te maken hebben met vreemd Nederlands of gewoon Vlaams (vaak beïnvloed door het Frans). Zo gebruikte de Vlaming Julien Schoenaarts op 5 januari 1991 tijdens het praatprogramma van Sonja Barend gelukt waar een Nederlander geslaagd zou hebben gezegd:

4 (...) en daarin is men gelukt.

In een reclamespotje van Croky Chips dat afgelopen jaar af en toe werd uitgezonden, werd gespeeld met een soortgelijk verschil tussen het Vlaams en het Nederlands:

5 Vlaming: ‘(...) en ze proeven nog beter ook.’

Nederlander: ‘(...) en ze smaken nog beter ook.’

● Wederkerend worden

Een ander maar verwant soort verschuiving bestaat uit het weglaten of toevoegen van een wederkerend voornaamwoord bij sommige werkwoorden. Vooral toevoeging van een wederkerend voornaamwoord komt geregeld voor:

6 (...) als Thorbecke zich uit zijn graf op zou rijzen(...)

(De heer Wolffensperger (D'66) in NOS-Laat, 20-3-91)

7 (...) de band [tussen vader en zoon] bouwt zich tijdens de film op. (Ruud ter Weijden in BIOS op RTL-4, 6-1-91)

In 6 hebben we te maken met een onovergankelijk werkwoord dat wederkerend is gebruikt, in 7 met een overgankelijk werkwoord. In het volgende voorbeeld uit de Nederlandse vertaling van The Quincunx (blz. 37) is zich juist weggelaten:

8 (...) en aan het eind van de meent bereikten wij de brug waar de weg splitste.

Er zijn twee werkwoorden waarbij vrij vaak een verwisseling plaatsvindt met een ander, in betekenis verwant, werkwoord: irriteren en missen. In 9 en 10 wordt irriteren verward met zich ergeren en zich storen/zich stoten:

9 (...) en dan irriteren de mensen zich.

(Hugo Walker in Studio Sport, 2-6-91)

10 Het CDA irriteert zich aan de opstelling van Groen Links.
(NOS-Laat, 5-2-91)

Een soortgelijke verwisseling, met bedroeven, vinden we in 11:

11 (...) en dat betreurt mij.

(De heer Blaauw (VVD) in Den Haag Vandaag, 5-9-91)

● Er mist iets

Nagenoeg ingeburgerd is het veranderd gebruik van missen in de betekenis ‘ontberen/ontbreken’ in zinnen met er (12 en 13) en in zinnen waarin het werkwoord onovergankelijk gebruikt wordt (14 en 15).

Dergelijke constructies met ontbreken leveren geen enkel probleem op (Er ontbreekt iets/De doos ontbreekt), maar de mogelijkheden met missen zijn eigenlijk beperkt tot Hij/het mist iets.

12 Maar wat mist er dan precies? (Presentator van Match op RTL-4, 12-12-91)

[p. 19]

13 Van Dale moeten terugsturen omdat er een katern uit mistte [sic]. (Opmerking in een toets van een eerstejaarsstudent, 10-1-91)

14 Voor snelle snuffelaars:

showroommodellen, lichtbeschadigde of incomplete (soms mist alleen de doos) PC's, (...)

(Advertentie in de Volkskrant, 9-7-88)

15 Maar nu mist de cedille.

(Wim de Bie, 18-12-88)

Natuurlijk valt niet iedereen in de val. Toch zijn velen geneigd missen anders te gebruiken. Zo ook de heer Bolkestein van de VVD, die op 27 februari 1991 de volgende haperende zelfcorrectie ten gehore bracht:

16 De 3 miljard die mist, eh, eh, ontbreekt, is (...)

De verwarring met missen is soms nog groter, zoals blijkt uit het volgende voorbeeld uit het Sportjournaal van 8 augustus 1991, waarin sportverslaggever Eddie Poelman óf liggen had moeten gebruiken óf miste, zonder liet:

17 Marcel Lindenaar, die een goede kans liet missen.

Van Dale geeft aan dat het werkwoord openen in de betekenis van ‘opengaan, geopend worden’ onovergankelijk gebruikt kan worden, zoals in het volgende voorbeeld:

18 Theater aan het Vrijthof opent vrijdag officieel.

(Zondagsnieuws, 22-3-1992)

In deel 11 van het Woordenboek der Nederlandsche Taal van 1910 wordt dit gebruik van openen niet vermeld, wat erop duidt dat er in de loop der jaren een verandering is opgetreden. In de rubriek Vraag & Antwoord (Onze Taal 1992 nummer 7/8, blz. 159) werd deze constructie met openen door de Taaladviesdienst nog als een anglicisme omschreven.

De voorbeelden in dit stuk getuigen van verandering in het gebruik van een aantal werkwoorden. Ze zijn weliswaar uitgesproken of geschreven door slechts één persoon, maar toch geven in het bijzonder de voorbeelden met wijzigen, lekken, irriteren en missen aan dat sommige veranderingen betrekkelijk snel worden overgenomen en geaccepteerd. Zo vinden er voortdurend verschuivingen plaats die niet te stuiten zijn en waarvan vele uiteindelijk in woordenboeken worden vastgelegd. Het Nederlands verandert nu eenmaal onder onze ogen, stukje bij beetje, of we het willen of niet.