Onze Taal. Jaargang 62

[p. 10]

Afkokers
F. Jansen

Nadat

De Volkskrant van 5-3-92 opende met een griezelverhaal over jongens die voor hun plezier een fietser doodgeknuppeld hadden. Ter wille van de vergroting van het effect stonden de sappigste passages in de tegenwoordige tijd:

‘Een van de jongens (...) springt op het fietspad en slaat de man met een stok. Nadat hij van zijn fiets valt, komen de andere jongens erbij staan.’

Hier wringt valt: nadat eist altijd een voltooide tijd. Dus:

‘Nadat hij van zijn fiets gevallen is, komen de andere jongens erbij staan.’

Instinkwoorden

In Glamourland had Gert-Jan Dröge het eens over een nieuwe filmstudio die van de modernste snufjes voorzien was, zoals een grote tank voor de ‘onderwaterbedscènes’.

Dat laatste woord is een mooi voorbeeld van een instinkwoord: je hoort of leest eerst onder, koppelt daar vervolgens water aan vast, met als resultaat ‘onderwater’. Vervolgens koppel je onderwater in één moeite door aan bed, wat onderwater-bed oplevert, een mogelijk woord, al wordt het moeilijk om je er iets bij voor te stellen. Pas als je scènes aan het voorgaande probeert vast te plakken, merk je dat je al eerder, tussen water en bed namelijk, een grens had moeten trekken: onderwater-bedscènes.

Hetzelfde geldt voor wilsonbekwamen (Trouw 1-4-92). Toen ik dat woord voor het eerst in een kop las, koppelde ik automatisch wils aan on, en las wilson-bekwamen. Uit de tekst werd me pas duidelijk dat wils-onbekwamen bedoeld was.

We koppelen dus automatisch elk volgend woorddeel aan het voorgaande. Dat lijkt heel logisch, totdat we ons realiseren hoe we zinnen lezen. Neem bijvoorbeeld de zin:

‘Het is maar goed dat de president van Frankrijk houdt.’

Als we deze zin op dezelfde manier zouden lezen als woorden, koppelden we van Frankrijk ogenblikkelijk aan de president. Bijgevolg zouden we de president van Frankrijk eerst als één geheel interpreteren. Dat deze interpretatie fout is, zou ons duidelijk worden bij houdt. Zoiets overkomt ons bij het lezen van zinnen zelden. Bij zinnen passen we dus een heel andere leesstrategie toe dan bij woorden.

Niemand ontkent niet

VVD-prominent Nijpels gaat scheiden van zijn vrouw, die bij D66 een functie vervult. Privé (7-3-92) wijdde hier een lang artikel aan, waarin de volgende zin voorkomt:

‘Niemand twijfelde eraan dat ze niet op haar eigen man zou stemmen en dat haar loyaliteit niet in de eerste plaats bij Ed Nijpels lag.’

Uit de rest van het stuk wordt duidelijk dat haar loyaliteit wel bij haar echtgenoot lag, waaruit volgt dat de zin ontspoord is. Het laatste niet is in ieder geval te veel. Beter is:

‘Niemand twijfelde eraan dat ze niet op haar eigen man zou stemmen en dat haar loyaliteit in de eerste plaats bij haar man lag.’

Maar ook deze zin blijft niet goed: er staan nog steeds te veel ontkennende elementen in: niemand, twijfelde, niet. Lezers kunnen twee ontkenningen in een zin nog net aan, drie is hun te veel.

Fout op het spoor

De beroemde journalist/columnist/romanschrijver Hofland heb ik nog nooit op een zinsbouwfout kunnen betrappen. Maar op de eerste dag van de treinstakingen in april verscheen van zijn hand een heel boos stuk in NRC Handelsblad (6-4-92), waarin hij zijn medetreinreizigers opriep hun macht te laten gelden. Hofland schrijft daarin:

‘(Die macht) zal duidelijker worden als straks de tarieven weer worden verhoogd en de autofiles langer.’

Deze zin deugt niet. Na langer moet worden toegevoegd worden. De oorzaak is ingewikkeld. We kunnen in een nevenschikking (twee zinnen of onderdelen van zinnen verbonden door en, of of maar) wel woorden in één helft van de nevenschikking weglaten, maar dat is alleen mogelijk als die woorden aan enkele voorwaarden voldoen. Een van die voorwaarden is dat in de andere helft van de nevenschikking een woord met precies dezelfde vorm en functie op dezelfde plaats staat.

Nu staat er in Hoflands zin in de eerste helft van de nevenschikking wel worden (verhoogd), maar daarin is worden een hulpwerkwoord van de lijdende vorm. Het weggelaten worden in de tweede helft is een koppelwerkwoord. Er zit dus niets anders op dan de zin uit te breiden:

‘(Die macht) zal duidelijker worden als straks de tarieven weer worden verhoogd en de files langer worden.’

Maar deze zin is wel erg lelijk geworden, met die drie wordens. Als we in de eerste helft van de nevenschikking een naamwoordelijk gezegde gebruiken, zijn we uit de brand:

‘(Die macht) zal duidelijker worden, als straks de tarieven weer hoger en de files langer worden.’