Onze Taal. Jaargang 62

[p. 8]

Nog eens: weg standaardtaal

Jo Daan - oud-hoofd afdeling Dialectologie P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam

In ‘Weg standaardtaal’ (septembernummer 1992, blz. 179-182) schrijft Jan Stroop dat tegenwoordig het ABN in de vorm van een homogene standaardtaal niet meer als ideaal en nog nauwelijks als realiteit bestaat. Op veel punten ben ik het met hem eens, maar op drie punten wil ik enige nuancering aanbrengen:

1	Het is misleidend de vroegere homogeniteit aan te tonen met oude radio-opnamen. Die laten alleen een bepaalde stijlsoort van dat ABN horen.
2	Veel varianten van de standaardtaal van nu komen niet ‘naast elkaar’ voor, zoals Stroop betoogt. Sommige worden nog steeds gekoppeld aan een hoge of lage status.
3	Niet in alle regio's staat men positief of neutraal tegenover dialect, regiolect, sociolect en accent, zoals Stroop beweert.

● Radio-superstandaard

Homogeen Nederlands heeft als alledaagse werkelijkheid nooit bestaan. Ook Van Haeringen zelf, evenals velen van zijn collega's, sprak niet accentloos Nederlands. In zijn tijd was de streek van herkomst van de meeste standaardtaalsprekende Nederlanders met het oor vast te stellen. Het ABN van de radio leek homogeen, omdat voor deze taal bepaalde normen gesteld werden, de normen van de officiële stijl. Veertig tot zestig jaar geleden mocht superstandaard - zoals bijvoorbeeld van dr. P.H. Ritter jr., die rubrieken over literatuur verzorgde - wel, substandaard echter niet. Door de ongewone omstandigheden werd de neiging tot het praten van ‘officiële’ taal bovendien versterkt. Het spreken in een microfoon, in de geluidarme studio's van de beginperiode, zonder publiek, had een werking die ik het best kan typeren met woorden als verkillend, verdrogend. Ik ervoer dit zelf aan het einde van de jaren veertig, na de verschijning van Hij zeit wat, een populair boekje over het Amsterdams. Ik moest er voor de radio over spreken en stond alleen in een kleine studio voor een lessenaar en een microfoon, in het besef dat duizenden vreemde oren luisterden.

‘De rechten van de standaardtaal op verandering houden op waar de communicatie gehinderd wordt’

In die situatie kon ik mezelf er niet toe brengen het plat-Amsterdams dat ik in het boekje beschreven had, ook uit te spreken.

● Taal discrimineert

Wat bedoelt Stroop met naast elkaar bij punt 2? Ik kan dat niet anders opvatten dan: zonder dat er een waardeoordeel aan verbonden wordt, zonder dat aan een variant een hogere of lagere status wordt toegekend. Reclamespotjes spreken dat tegen. Bij de reclame voor Croma die een tijd geleden geregeld op de buis verscheen, was meestal een vrouw die randstedelijk sociolect sprak. Daarmee bedoel ik een Nederlands met licht ‘Amsterdamse’ kenmerken. Daarmee werd wel niet een waardeoordeel gesuggereerd, maar duidelijk een sociale groep aangesproken. De knappe, goedverzorgde, jonge vrouwen die bij de reclame voor Always-maandverband dit gevoelige onderwerp moeten aanroeren, spreken daarentegen een Nederlands dat hyperbeschaafd klinkt. Deze Always-vrouwen appelleren aan identificatie met een groep jonge vrouwen die meisjes zich als voorbeeld stellen. Dat kan de verkoop van zo'n onmisbaar artikel sterk bevorderen. Alleen de bouwvakker die niet van steen is, uit Postbus 51, spreekt een sociolect dat wel substandaard genoemd wordt. Hij moet zijn vakgenoten overtuigen. Is dit alles echt naast elkaar? Waarom deze verschillende typen omgangstaal? Ook al is er geen verschil in waardering in het spel, er worden groepen aangesproken die in meer dan één opzicht verschillen.

Stroop drukt zich heel voorzichtig uit als hij schrijft dat discriminatie op basis van taalgebruik in Nederland zo langzamerhand verleden tijd lijkt te zijn geworden. Voor West-Nederland heeft hij geen gelijk, voor het oosten - zeker voor het gebied waar ik woon - beslist niet. Er zijn nog altijd allochtonen (ik bedoel daarmee westerlingen of, zoals men hier zegt, Hollanders) die nog steeds hun best doen autochtonen te discrimineren. Ze menen de taal van die autochtonen niet te kunnen verstaan, ook al wonen ze twintig jaar te midden van hen.

Stroop schrijft dat ‘het idee dat het vroegere ABN de sleutel tot succes is’ verleden tijd lijkt te zijn geworden. Nog maar kort geleden haalde een geval van discriminatie de pers. Een Zaankanter werd om zijn accent afgewezen voor een baan in Aalsmeer; Holland discrimineerde in dit geval Holland. Ik adviseer Stroop een onderzoekje in te stellen om erachter te komen wie voor een betrekking afgewezen zijn omdat ze een accent hadden dat afweek van het randstedelijke Nederlands of van het zogenaamd accentloze ‘Hilversums’.

● Onbeschaafd nu onbeleefd

De acceptatie van ABN-varianten en de aard van de discriminatie is in de

[p. 9]

laatste decennia duidelijk veranderd. Maar ook op dit punt is Stroop onvoldoende geïnformeerd. Hij schrijft over de regionale omroepen: ‘Die zenden voornamelijk in dialect en regiolect uit, en dat maakt dat de oude magische schakel radio-ABN verbroken is.’ Welke omroepen? Het SONT, de federatie van streektaal-organisaties in het Nedersaksisch taalgebied, dus het oosten en noordoosten van ons land, heeft onlangs een onderzoek ingesteld naar het aantal uren waarin via de omroep dialect of regiolect in dit gebied gehoord wordt. Het onderzochte gebied omvat Groningen, de Stellingwerven, Drente, Overijssel, de Veluwe en de Achterhoek. De belangrijkste resultaten zijn: in Drente wordt in 15% van de zendtijd dialect gesproken, in 45% afwisselend dialect en standaardtaal, in Groningen respectievelijk 5 en 33%, bij Radio Oost (Overijssel) respectievelijk 1 en 4% en bij Radio Gelderland 2 en 1%. Er wonen te veel mensen in die gebieden die het dialect niet verstaan, zegt men. In deze streken gaat de autochtoon tegenover een allochtoon automatisch over op het Nederlands. Dat automatisme, voortgekomen uit discriminatie, is er zo ingebakken dat het onuitroeibaar lijkt te zijn. Vroeger heette dialect-praten tegen een allochtoon onbeschaafd, nu noemt de autochtoon het onbeleefd.

Een uniforme gesproken standaardtaal is een onding en nu evenmin als vroeger realiseerbaar. Aan strenge normen kan en zal niemand zich houden. Daarover zijn Stroop en ik het van harte eens. Zijn idee om die taal ‘Algemeen Aanvaardbaar Nederlands’ te noemen, lijkt me voortreffelijk. Het is gemakkelijk om ABN te vervangen door AAN, waardoor we het discriminerende ABN misschien kwijtraken. Maar ik zou binnen dat AAN wel grenzen willen stellen om het begrijpen mogelijk te maken. Als de randstedelijke oo een ou wordt, kan de Nederlandssprekende Twent niet meer begrijpen of er boot of bout gezegd wordt.

De rechten van de standaardtaal op verandering en nuances houden op of moeten gestopt worden waar de communicatie gehinderd wordt.