Onze Taal. Jaargang 61

[p. 40]

Jullie Taal en Hun Taal

Dr. H. Brandt Corstius - lid vakgroep Algemene Taalwetenschap, Universiteit van Amsterdam

Mijne dames en heren. Zó, kan ik mij herinneren, begonnen vroeger zulke lezingen. Dat mijne is spoorloos verloren gegaan. Dames en heren had eens een bijzondere betekenis. Zo'n anderhalve eeuw geleden waren er alleen maar heren in zulke gezelschappen. Toen Multatuli 120 jaar geleden door Nederland trok, was op de affiches te lezen: dames ook welkom. Zij betaalden f 1,- en de heren f 2,50.

● Onze taal

Er is al even gesproken door mevrouw Balk over de merkwaardige dubbelzinnigheid van het woord wij. ‘Wij’ is in ieder geval ‘ik’. (Behalve dan natuurlijk voor de verpleegster die zegt: zijn wij al naar de wc geweest vandaag?) Wij kan betekenen: ‘ik en anderen achter mij’ in de bekende uitspraak: wij gaan u executeren. Het kan ook betekenen ‘ik en u’. Als er staat ‘wij weten dat’ kan degene die het leest, denken: O ja, weet ik dat?

Foto: Mariette Carstens

De bezittelijke voornaamwoorden ons en onze hebben een heel speciale bijbetekenis. Onze vader, onze lieve vrouw, onze heer, onze dagen, ons land, ons leger, onze jongens, ons tijdschrift, Ons Huis in Utrecht, Brabantia Nostra, de paternoster, mare nostrum, ons strafrecht, onze koninklijke marine, ons kent ons, ons soort mensen, ons dorp, ons oranjekind. Het bekende kinderboek in Amerika The little house in the prairy heet in de Nederlandse vertaling Ons huis in de prairie. Het gaat op dit congres om ónze taal. Dat woord onze heeft - of u het leuk vindt of niet - een duidelijk nationalistische, oranje keurigheid. Die komt vooral tot uitdrukking in de woorden ‘onze jongens’, want het zijn natuurlijk helemaal niet onze zonen, het zijn die zonen van die anderen die aldoor maar ‘hun’ zeggen.

CONGRESS
60 jaar onze taal en Onze Taal

● Gesloten kring

In 1931 richtte de heer Elout met enige andere heren uit Amsterdam Onze Taal op. Als je moet geloven wat daarover bekend is, dan wilden zij daar een ‘onderonsje’ van maken. Zij wilden helemaal geen grote vereniging, zij wilden een genootschap: eigenlijk iets waar je niet zomaar lid van kunt worden, maar waarin je moet worden toegelaten. Hoe zij zich dat hadden voorgesteld, is voor ons onbegrijpelijk, en gelukkig is het zo ook niet gegaan. Ik heb begrepen dat er nu niet minder dan 35.000 leden zijn.

Het Genootschap Onze Taal is opgericht uit ergernis over taalverval, het is gebaseerd op onzinnige maar hardnekkige taalideeën en het was speciaal gericht tegen germanismen. Over elk van die drie dingen wil ik iets zeggen.

● Ergernis over taalverval

Taal is altijd in een overgang. Deze overgang kán voor een normaal mens zonder opvliegingen en een slecht humeur geschieden. Maar meestal wekt een verandering van kleding of omgangsvormen wrevel op bij de oude tegen de jonge. Ik geloof dat dat altijd zo is geweest en altijd zo zal blijven.

Je ziet bij die wrevel altijd weer dezelfde kwesties naar voren komen: er zijn honderdduizend Nederlandse woorden, er zijn vast wel honderdduizend syntactische constructies, maar altijd gaat het weer over groter als en groter dan. Er is vanaf het begin door het genootschap over geschreven en het heeft niets geholpen. Het gaat over hen/hun, hun/ze, dat/wat, maar niet meer I over daar/waar, want wij zeggen al heel lang het huis waar ik woon, hoewel het eigenlijk moet zijn het huis daar ik woon. Dat kun je lezen in de vorige eeuw, maar toen bestond er nog geen Genootschap Onze Taal.

Betje Wolff schrijft in 1780 over iemand die het kind tederst aan de boezem prangt. Jacob van Lennep schrijft in 1836: 't ware toch voorzichtigst. We begrijpen wat ze bedoelen; de communicatie is geslaagd, maar wij zeggen toch tegenwoordig dat we het kind hét tederst aan de boezem drukken en 't ware toch hét voorzichtigst.

Als Heldring een eeuw geleden had geleefd - en

[p. 41]

ik verzeker u dat er veel Heldringen een eeuw geleden hebben geleefd - dan zou hij in de rubriek in NRC Handelsblad maand in maand uit gefulmineerd hebben tegen dat unlogische het daar. Dat hoort niet, want het is: ik druk het kind teder aan mijn borst, tederder aan mijn borst en tederst aan mijn borst. Waarom het ertussen? Het is onlogisch, het is lelijk, overbodig en verwarrend. Het toont dat de schrijver niet weet waar hij het over heeft, dat hij eigenlijk niet logisch kan denken. Maar ja, wij zeggen het allemaal. Ik weet ook niet waar dat het vandaan komt en ik weet evenmin waarom niet in het minst het nu eenmaal wint. Ik weet dat alleen dankzij de heer Heldring omdat hij elke maand weer met honderden citaten kan komen waarin niet in het minst dat betekent wat het kennelijk moet betekenen.

Op iets geestiger wijze streed Charivarius tegen de Fnaffers en de Fnuiters. Hij bedoelde daarmee dat de woorden vanaf en vanuit in bepaalde gebruiksomstandigheden gescheiden moesten worden, en legde dat uit aan de hand van de twee zinnen: Zeus donderde van de Olympus af en Zeus donderde vanaf de Olympus. En inderdaad, in dat geval is het handig als je het anders kan doen. Maar Charivarius streed vergeefs.

● Onzinnige taalopvattingen

Er heeft in september een hele pagina gestaan in NRC Handelsblad over hen/hun en hun/ze. Een week later stond er in die zelfde krant een klein ingezonden briefje van een meneer die zei: ‘dat kan wel zo wezen, maar ik heb op school geleerd: hun en hen = derde en vierde naamval, en zo is het en zo blijft het, en geen neerlandicus kan mij daarvan afbrengen’. En ik dacht: ja inderdaad, zó ken ik de Nederlanders weer. Zij weten het al, of ze zich nu beroepen op de logica, op de oorsprong, op de goede smaak, op het fatsoen, op de traditie of gewoon op de xenofobie, of op het argument dat zij het zelf met veel moeite geleerd hebben.

U moet niet vergeten dat de meeste sprekers (mezelf natuurlijk insluitend) ontzettend knap waren op school. De eerste spreker vandaag was een ‘professor’, ja die weet het natuurlijk wel. Maar als hij beter had geluisterd al die jaren lang, dan had hij die taalfouten altíjd al gehoord en had hij niet gezegd dat het nu erger is dan vroeger.

Een frappant voorbeeld. Een aantal jaren geleden bezocht ik een ouderavond waar een vader aan de onderwijzer vroeg: ‘Is het waar dat u bij het voorlezen het Nederlandse woord een, gespeld e-e-n, het lidwoord en niet het telwoord, dat u dat laat uitspreken als un?’ De onderwijzer stond hier enigszins van te kijken, maar moest dit wel toegeven. Hij zei: ‘Ja, dat is het lidwoord en dat is un.’ Waarop de vader zei: ‘Ja, in de spreektaal!’ Ik heb hem niet gevraagd welke taal hij anders sprak.

● Autoriteit zoeken

Bij die domheid hoort het zoeken naar autoriteit. Als het maar in Van Dale staat. Nog niet zo lang geleden schreef J.L. Heldring in de NRC dat provinciaals geen Nederlands is, want het staat niet in Van Dale. Hij moest dit intrekken omdat provinciaals nu eenmaal totaal iets anders betekent (of kán betekenen) dan provinciaal. Provinciaal betekent dat het echt in de provincie is. Provinciaals betekent dat het lijkt op hoe wij denken dat het in de provincie toegaat.

Een van de oprichters van het genootschap is de heer mr. Groenman, die ten tijde van de oprichting gezant was in Sjanghai. Vanuit Sjanghai schrijft hij een brief tegen het woord roepnaam. Daarmee werd bedoeld wat je riep als een schip aan de rede kwam. Roepnaam is natuurlijk een heel oud Nederlands woord, maar Groenman zegt: nee, dat moet zijn praainaam, want je praait dat schip. Typisch is dat hij zegt: ‘ik laat het aan de redactie over om te zeggen of roepnaam een gallicisme of een germanisme is, maar mijn woord praainaam is beter.’

Waar het op neerkomt bij deze oprichters, en ik vrees bij een groot aantal van u, is dat onder ‘onze taal’ uitdrukkelijk níet de taal van het lagere volk wordt verstaan, níet de taal van de gewesten, de dialecten, niet de taal van de jongeren, niet de taal van de vrouwen. Terwijl nu