Onze Taal. Jaargang 60

[p. 22]

De taal is niet vanzelfsprekend
Taalontwikkeling bij jonge kinderen

Dr. S.M. Goorhuis-Brouwer - Centrum voor Stem-, Spraak- en Taalstoornissen, KNO-kliniek, Academisch Ziekenhuis Groningen

Het leren spreken, het kunnen komen tot taalbegrip en taalgebruik, is welhaast vanzelfsprekend. Vrijwel alle kinderen lijken het te leren. Ouders en andere opvoeders kunnen zich meestal ook nauwelijks indenken dat hun kind niet tot spreken komt, of er problemen mee zal krijgen. Ouders verwachten dat hun kind tussen één en anderhalf jaar woordjes gaat spreken en vervolgens ook zinnetjes gaat maken. Daarmee wordt het kind pas echt een sociaal wezen: het kan met taal dingen aan anderen duidelijk gaan maken. Voordat een kind kan spreken, is het natuurlijk ook een sociaal wezen, vooral doordat de ouders op de reacties van hun kind (lachen, huilen, kraaien, etc.) reageren. Hier ligt al een zeer belangrijke basis voor de taalontwikkeling.

Er zijn kinderen die problemen hebben met de verwerving van spraak en taal. Voor de ouders is dat vaak een onaangename verrassing, en de aanwezigheid van een spraak- of taalstoornis bij hun kind laat hen ook zeker niet onberoerd. Ze maken zich grote zorgen, vooral over de mogelijkheden tot sociaal functioneren.

TABEL 1. BASIS VAN SPRAAK-TAALGEDRAC
Medische factoren:
- gehoor
- bouw van de spraakorganen (lippen, tong, verhemelte)
- bewegingsmogelijkheden van de spraakorganen
- gesteldheid van de hersenen
- psychische basisgesteldheid (contactgevoeligheid)
Pedagogisch-psychologische factoren:
- omgeving
- intelligentie
- emotionele instelling en ontwikkeling
- taalgevoeligheid

Of een kind gewoon leert spreken, hangt van vele factoren af. Deze factoren kunnen lichamelijk zijn, maar ook psychologisch (zie tabel 1).

● Horen en intelligentie

Wanneer een kind minder goed hoort (een medische factor), zal het de taalklanken niet goed kunnen waarnemen. Voor een slechthorend kind lijken de klanken /p/, /t/ en /k/, /s/ en /f/, en /m/ en /n/ erg veel op elkaar. Ook klinkerverschillen zullen ze minder goed horen. Daarnaast missen ze vaak woorden uit een zin, waardoor ook de grammatica van de taal onvoldoende geleerd kan worden.

Het volgende taalvoorbeeld is van een vierjarig, slechthorend meisje. De ouders hadden tot op dat moment nooit opgemerkt dat hun dochter minder goed hoorde. De kleuterjuf had hen gewezen op de onduidelijke spraak:

‘haas in e kool’ = de haas zit in de kool
‘a buik vol’ = hij eet zijn buik vol
‘zag niet e liep?’ = zag hij niet wie daar liep?
‘weg is e haa’ = weg is de haas!

Wanneer een kind minder intelligent is, weinig leervermogen heeft meegekregen (een psychologische factor), zal de ontwikkeling van het spreken langzamer gaan dan bij gewone kinderen. Daarnaast zal het taalgebruik meestal fouten blijven bevatten en zal, afhankelijk van de intelligentie, ook het taalbegrip achterblijven. Taal is namelijk een vaardigheid die geleerd moet worden. Dit geldt voor de uitspraak van klanken, de opbouw van woorden en ook voor de formulering van zinnen. Het volgende taalvoorbeeld is van een veertienjarige, mongoloïde jongen:

‘Die zwaait weg. Hier gaat ie lifte, mag niet, p.p.po, daar zit de politie en burgemeester wage ook, gaat ie weer lifte, dan mag die mee. Daar gaat ie bovenop en de politie heb band lek. Daar gaat ie weer d'r uitstappe en daar gaat ie met tentje verder. Touw aan de hakken en toen gaat het regenen en toen waait helemaal met de tent weg.’

● Ongeluk of afwijking

Wanneer een kind door een ongeluk of een ziekte een hersenbeschadiging oploopt (medische factor), zien we vaak dat de taalschat die vóór het ongeluk was opgebouwd, niet meer goed bereikbaar lijkt. De kinderen begrijpen niet meer wat ze vroeger wel begrepen. Ze kunnen de woorden vaak niet meer snel vinden en ook de zinsopbouw gaat slecht.

Het volgende voorbeeld is van een negenjarige jongen die een autoongeluk heeft gehad. (Tot aan het ongeluk was er op zijn taalbegrip en taalgebruik niets bijzonders aan te merken geweest.)

‘We doen wel eens........
We gaan eh........
We gaan eerst eh........
Tas uitpakken, boterhammen op de vensterbank leggen’

Wanneer een kind zijn spraakorganen niet goed kan bewegen of afwijkingen aan de spraakorganen heeft (medische factor), dan zal het moeite hebben met het leren uitspreken van klanken. Elke spraakklank vereist een specifieke instelling van de spraakorganen. Bij een /m/ zijn de lippen gesloten, bij de /oe/ zijn de lippen rond, bij de /s/ wordt door de tong een vernauwing aangebracht, enz.

Het volgende taalvoorbeeld is van een driejarige jongen die door zijn achtergebleven mond- en tongmotoriek veel klanken nog niet kan vormen:

‘tij ta doe’ = jij moet dat doen
‘dit puppetje ja’ = dit kussentje daar
‘tà-je daa niet’ = plasje daar niet
‘tò boet aan’= toch een broek aan

● Milieu en omgeving

Wanneer een kind opgroeit in een weinig stimulerende omgeving (psycho-sociale factor), dan zal het, omdat het weinig taal aangeboden krijgt, ook minder goed dan andere kinderen zijn taalvermogen kunnen ontwikkelen. Deze kinderen duiden

[p. 23]

de dingen op hun eigen manier aan, zonder dat ze (kunnen) weten wat de ‘normale’ taalcode hiervoor zou zijn.

Het volgende taalvoorbeeld is van een driejarig jongetje uit een sociaalzwak milieu. Hij speelt met een pop en ‘vertelt’:

Kijk! (wijst naar pop)
Poepe?
ja (lachen)
Poep?
Hai!
Kijk!
Kijk! (slaat pop)
Hui (= huilen)

Een kind dat zich niet prettig voelt door zijn psychische gesteldheid (medische factor) of emotionele ontwikkeling (psycho-sociale factor), zal vaak weinig zin hebben om te praten. Deze kinderen zeggen veel minder dan andere kinderen, zijn ‘zwijgzaam’, en het komt niet zelden voor dat ze helemaal niets zeggen. We spreken dan van mutisme.

Een voorbeeld hiervan is een vijfjarig Friessprekend meisje dat na een auto-ongeluk werd opgenomen in een Gronings ziekenhuis. Daar werd haar gezegd dat ze Nederlands moest spreken tegen de verpleging. Op haar vragen, gesteld in het Fries, kreeg ze geen antwoord. Na twee maanden ziekenhuis zei dit meisje helemaal niets meer. Pas na een half jaar intensieve speltherapie ging ze geleidelijk aan weer gewoon (Fries) praten.

● Therapieën

De therapieën die nodig zijn voor spraak- en taalafwijkingen bij kinderen zijn zéér verschillend. Soms is er een medische therapie nodig (gehoorverbeterende maatregelen, operatie, medicijnen); soms een psychosociale therapie (speltherapie, oudergesprekken); soms gerichte spraaken taaltherapie. Hierbij is het belangrijk dat de therapeut een gesprek voert met het kind en dat de therapeut zijn taalaanbod aanpast aan het kind. Wij gaan ervan uit dat kinderen, dus ook taalgestoorde kinderen, taal leren in gesprek met de omgeving. Ouders spreken tegen kinderen, kinderen vragen, ouders antwoorden. De gespreksonderwerpen zijn de wensen, verlangens en fantasieën van het kind zelf, en de wensen en pedagogische richtlijnen van de ouders en de omringende wereld.

Het gesprek gaat over van alles en nog wat. Kinderen ontdekken hierdoor de regels in de taal. Therapeuten kunnen, wanneer ze rekening houden met dit ontwikkelingsgegeven, niet meer doen dan de taal op een aangepaste manier aan de kinderen aanbieden, waardoor de structuren van de taal voor het kind doorzichtig worden. De kinderen moeten kunnen komen tot eigen, spontane imitaties van aangeboden taaluitingen.

Tabel 2. minimum-spreeknormen
1 jaar	veel gevarieerd brabbelen. De variaties betreffen zowel het klankpatroon als de melodie. Naast orale klanken kunnen ook veel nasale geluiden voorkomen.
1,5 jaar	naast de woordjes papa en mama nog enkele woordjes. Deze woordjes zijn wat de vorm betreft veelal nog onvolledig, bijvoorbeeld: taat = paard; pa-pu = paraplu. Verschillende klanken kunnen nog nasaal gevormd worden.
2 jaar	communiceren via tweewoorduitingen. Ook hierbij is de woordopbouw vaak nog onvolledig, bijvoorbeeld: kinne boem = de vlinder zit op de bloem; fieze buiten = ik wil buiten fietsen. Verschillende klanken kunnen ook nu nog nasaal gevormd worden.
3 jaar	spreken in drie- tot vijfwoorduitingen. De grammaticale structuur van deze uitingen is vaak nog erg afwijkend van de ‘volwassen’ grammaticale structuur. Bijvoorbeeld: ik is recht bij de wei hardgeloopt, ikke = ik ben langs het weiland gerend; trailer is ook lampjes, blauwe = de trailer heeft blauwe lampjes. Opvallende nasaliteit komt nu meestal niet meer voor.
4 jaar	spreken in eenvoudige, enkelvoudige zinnetjes, met al meer grammaticale structuur, bijvoorbeeld: ik heb de stoel omgeslaagd; dat vind ik niet beterden
5 jaar	spreken in redelijk goedgevormde, ook samengestelde zinnen. Het taalgebruik is vaak nog concreet. Bijvoorbeeld: En toen gingen we varen met de boot, want anders kan je niet op Terschelling van vakantie..

Een gesprekje tussen een taalgestoord kind en de therapeut kan er als volgt uitzien:

kind (2,5 jaar)	therapeut
Baby ham	Baby
map bad ook	Ook in het bad ja, kijk.
Baby ook bad	Ja, in 't bad.
uit	nu er weer uit?
nog e pop	meisje uit 't bad jongetje uit 't bad klaar!
kaa!

Dit taalaanbod door de therapeut is aangepast aan het taalproduktieniveau van het kind. De therapeut is steeds één stapje op het ontwikkelingsniveau van het kind vooruit. Wanneer een kind nog niet spreekt, biedt de therapeut eenwoorduitingen aan; wanneer het kind eenwoorduitingen spreekt, leidt de therapeut het kind door het taalverwervingsproces: van eenwoorduitingen naar tweewoorduitingen naar korte, eenvoudige zinnen en uiteindelijk naar goedgevormde zinnen die wisselend van lengte kunnen zijn. We hanteren hierbij de minimum-spreeknormen als leidraad (Zie tabel 2, die tot slot een overzicht geeft van hetgeen er van een kind verwacht mag worden op een bepaalde leeftijd.)

● Slotwoord

Onze taal is een kostbaar bezit. Soms kost het verwerven van dit bezit moeite. Als hiervoor hulp geboden moet worden, kan dit slechts gebeuren wanneer na multidisciplinaire diagnostiek, in gespecialiseerde centra voor stem-, spraak- en taalstoornissen, de juiste weg tot therapie is uitgezocht. Niet alle wegen leiden naar Rome wanneer het om taalverwerving gaat.

LITERATUUR
S.M. Goorhuis-Brouwer
Niet vanzelfsprekend, taalontwikkelingsstoornissen en afasie bij kinderen,
Orthovisie nr. 10, Wolters-Noordhoff
Groningen, 1979.
S.M. Goorhuis-Brouwer
en G.H.A. de Boer
Gezegd en gezwegen. Uitgangspunten voor de therapie bij spraak- en taalgestoorde kinderen,
Acco, Amersfoort 1989.