Onze Taal. Jaargang 59

[p. 244]

Van woord tot woord
Pluralishalve

Marlies Philippa

Dit artikel schrijf ik ter wille van het doorgronden van het uitgangloze meervoud, pluralishalve derhalve. Mijnenthalve kunt u zoiets wel verwachten. Ik heb me niet voor niets in meervouden gespecialiseerd. Ik ben dus min of meer beroepshalve bezig, zij het dat ik vooral s-meervoud-deskundige ben: appels, tantes en ooms kan ik feilloos ontleden. Maar van de uitgangloze meervouden weet ik ook wel het een en ander.

Meervouden in enkelvoud

In de huidige jaargang van Onze Taal is deze meervoudsvorming herhaaldelijk aan de orde geweest: in het mei- en septembernummer in de vierkantjesrubriek, evenals in het septembernummer in mijn eigen rubriek, en in het oktobernummer in de rubriek Taal en betekenis. Met uitzondering van het woord man (zestig man) behoren de woorden die in het meervoud geen uitgang krijgen alle tot een bepaalde betekeniscategorie: het zijn maat- (drie kilo, zes liter, tien meter), tijds- (vier uur, vijf jaar) en bedragaanduidingen (twee gulden, negen cent). Verkuyl (OT, blz. 181) zegt hierover: ‘Veel belangrijke tel- en maateenheden kunnen in het Nederlands in het enkelvoud worden gebruikt.’ Hij maakt hier (historisch gezien) een ernstige fout; ze worden niet in het enkelvoud gebruikt, het zijn meervouden die de enkelvoudsvorm hebben. Dat het enkelvouden zouden zijn, is een hedendaagse herinterpretatie. Deze herinterpretatie heeft een taalverandering tot gevolg die momenteel in volle gang is.

Zo vinden sommige mensen dat zinnetjes als bij vervoersbond vertrekt 29 man en tien jaar is verstreken (OT, blz. 96 en 168) correct zijn, terwijl PCUdB in deze gevallen het werkwoord liever in het meervoud zet. Volgens mijn taalgevoel moet dat ook, en ik was dan ook een beetje verstoord toen ik in mijn eigen stukje over feministicisme (OT, blz 159) de zin Er werd twintig man ontslagen las. In mijn kopij stond werden. Taalverandering in het drukproces!

Op de(?) been(?) blijven

Voor de Taalbeschouwer zonder historisch besef is het wat vreemd dat men wel vijf uur of drie cent, maar niet vijf dag of drie dubbeltje kan zeggen. Het worden rare uitzonderingen genoemd. Ze zijn alleen te verklaren als men naar de geschiedenis van het uitgangloze meervoud kijkt.

In het Oud- en Middelnederlands was de situatie heel anders dan nu. Er waren in hoofdzaak drie groepen woorden die hun meervoud vormden zonder uitgang. Allereerst een beperkt aantal zeer oude woorden (bijv. vriend, vader) waarvan man de enige rest is; vervolgens alle eenlettergrepige, onzijdige zelfstandige naamwoorden die een lange klinker bevatten of op twee medeklinkers uitgingen; en ten slotte de woorden die eindigden op -el, -en en -er (bijv. ridder, segel, verken). Het waren geen betekenis- maar vorm-categorieën. Tot de tweede groep behoorden jaar, uur en pond. Maar ook been. We zeggen nog steeds op de been blijven. Hier is been meervoud, want anders was het lidwoord het gebruikt. Op één been kun je tenslotte niet staan!

Mijn collega Maaike Mulder van de VU is op het spoor gekomen van een interessante taalverandering in de dertiende en veertiende eeuw. Enerzijds nam het aantal uitgangloze meervouden af, anderzijds vond er een herinterpretatie plaats. Ruim 30% van de woorden uit de tweede en derde groep duidden - toevallig - een hoeveelheid van iets aan: bijvoorbeeld jaar, uur, pond, gulden, morgen (oppervlaktemaat), halster (inhoudsmaat), viertel (graan- en landmaat). Dat had tot gevolg dat men de uitgangloze meervouden als een betekeniscategorie ging zien. Daardoor konden zich er (in het Middelnederlands al) woorden bij gaan aansluiten die er vanouds niet toe behoorden, zoals mark, penning, vat en mud. En deze ontwikkeling gaat nog steeds door: in veel dialecten bestaat al drie maand en ook op het NOS-journaal werd onlangs acht maand gezegd (OT, blz. 168, 181). Maar uiteraard blijven er voorlopig heel wat ‘uitzonderingen’.

Geen vreemde woorden

Pluralishalve kan niet. Ik had in de eerste alinea meervoudshalve moeten gebruiken. Er zijn twee redenen waarom pluralishalve onmogelijk is. Om deze redenen te ontdekken heb ik eerst met behulp van ‘de dikke Van Dale’, ‘Nieuwborg retrograde’ en ‘Koenen achterwaarts’ een inventarisatie gemaakt van de Nederlandse samenstellingen op -halve. -halve is een ver-

[p. 245]

bogen vorm van het oude Nederlandse zelfstandig naamwoord half ‘kant’. Behalve betekende dus oorspronkelijk ‘aan de kant’.

Ik noteerde veertig woorden, die in drie categorieën zijn onder te verdelen: het eerste lid eindigt op -s (gemakshalve, weshalve), op -r (dierhalve) of op -ent (uwenthalve, allenthalve). Van elke categorie vindt u in de eerste alinea een voorbeeld. Van de groep op -s zijn er vijftien met -heid- ervoor (beleefdheidshalve, eerlijkheidshalve). In ieder geval gaat het steeds om verbogen eerste leden. Pluralis- in pluralishalve gaat wel uit op -s, maar het is geen verbogen vorm.

Wat verder opvalt, is dat er nooit een vreemd woord staat in het eerste lid van de samenstelling. Een enkele keer komt er een oud vernederlandst leenwoord in voor, zoals fatsoen- in fatsoenshalve, maar duidelijk herkenbare vreemde woorden treft men er niet in aan.

Pluralishalve is dus niet aanvaardbaar.

Welvoeglijkheidshalve

Op 31 augustus kreeg ik een brief van mijn verzekeringsmaatschappij met daarin de volgende zin: ‘Het spreekt voor zich dat deze uitbetaling coulancehalve plaatsvindt en dat hieraan in de toekomst geen rechten kunnen worden ontleend.’ Razend was ik. Ik proefde er een misplaatst gebrek aan vertrouwen in. Aan alle voorwaarden mijnerzijds was voldaan en vanwaar dan deze verregaande neerbuigendheid? Ik betaal al mijn premies en ik kneus mijn rug niet voor mijn plezier, noch ben ik van plan dat binnenkort weer te doen.

Aan coulancehalve is in deze jaargang van Onze Taal aandacht besteed op bladzijde 139 en 172. Het Nederlandse woord coulance bestaat niet in het Frans. Het is ofwel naar analogie van andere woorden op -ance aan het Franse coulant ontleend, ofwel via het Duitse Kulanz. Tegen coulance op zichzelf heb ik geen bezwaar, evenmin als ik dat heb tegen meubilair. Maar het mag dan zijn dat coulance- in combinatie met -halve in verzekeringskringen al meer dan vijftig jaar bestaat, deze samenstelling is evenmin aanvaardbaar als pluralishalve. Bovendien getuigt zij van een schaamteloze superioriteitswaan en een verwerpelijke arrogantie. Het is een onwoord.