Onze Taal. Jaargang 59

[p. 240]

Plasticwoorden: bouwstenen voor een ‘brave new world’?

Peter Burger

De omgangstaal is aan het veranderen. Dat deed de omgangstaal altijd al, maar de laatste tientallen jaren doet ze het op een nieuwe manier. Steeds meer woorden uit de taal van de wetenschap worden opgenomen in het dagelijks spraakgebruik. We opereren in een spanningsveld. Onze ideeën zijn nog niet uitgekristalliseerd. Iets past niet in ons referentiekader. Hun aanwezigheid is zo vanzelfsprekend geworden dat ze bijna niet opvallen. Taalkundigen en puristen schenken er nauwelijks aandacht aan.

Betekent dat dat onze alledaagse taal wetenschappelijker wordt? Dat ook weer niet: de leenwoorden uit de wetenschap verliezen buiten hun natuurlijke omgeving veel van hun betekenis. De omgangstaal lijkt alleen maar wetenschappelijker.

Afgesleten termen

Het duidelijkst herkenbaar blijven de echte vaktermen: woorden die voor specialisten een nauw omschreven betekenis hebben, maar door leken slordiger worden gebruikt. Verwaterde vaktaal dus. Ze komen niet alleen uit de wereld van fysica en chemie, maar ook uit de menswetenschappen. Debiel bijvoorbeeld, een woord waarvan de meeste mensen niet eens weten dat het óók een vakterm is: debiel wordt door psychologen gereserveerd voor mensen met een IQ tussen de 70 en de 85.

Verder afgesleten dan deze verzwakte vaktermen zijn de aan de wetenschap ontleende metaforen: katalysator, syndroom, polarisatie en paradigma, toverwoorden die alledaagse en eenvoudige zaken kunnen laten delen in het prestige van de wetenschap. De laatste tijd gaat er grote aantrekkingskracht uit van de computerwereld, getuige de verbreiding van input, output, opstarten (‘een project opstarten’) en andere technische termen die niet altijd even deskundig gebruikt worden. Zo heb ik een dominee pasgeboren kinderen wel eens horen vergelijken met software, kennelijk omdat hij dacht dat dat iets zachts was.

Ten slotte zijn er de woorden die ooit als metafoor zijn overgenomen uit de wetenschap, maar hun beeldende waarde in de loop van de tijd volledig zijn kwijtgeraakt. Ze bezitten zo weinig betekenis dat ze zelfs in het zinsverband niet duidelijk te definiëren zijn. Concept, context, dimensie, situatie, systeem, proces - woorden die je net als dubbelblank in het domino-spel overal aan kunt passen.

Seksualiteit

Deze laatste categorie woorden is het onderwerp van Plastictaal, een essay van Uwe Pörksen. De auteur, romancier en hoogleraar mediaevistiek te Freiburg, beschouwt deze woorden als een regelrecht gevaar voor de maatschappij. Terecht? Pörksen neemt er 130 bepaald niet lichtverteerbare bladzijden de ruimte voor om het allemaal uit te leggen.

Het zijn er maar weinig, niet meer dan dertig à veertig, de woorden die volgens hem het kleine internationale vocabulaire van de vooruitgang vormen: communicatie, factor, functie, informatie, seksualiteit...

Seksualiteit? Ja, ook seksualiteit.

Dit woord, afkomstig uit de seksuologie en de psychoanalyse, heeft in de loop der tijden een zeer ruime betekenis gekregen: het kan veel meer aanduiden dan ‘genitale lustbeleving’.

Het woord is bovendien onpersoonlijk. De zin ‘Hij heeft problemen met zijn seksualiteit’, heeft een betekenis die tweehonderd jaar geleden niet bestond.

Seksualiteit is hier iets wat losstaat van de spreker, iets wat je van een afstandje kunt bekijken, als een studieobject.

Die vervreemding van het privéleven, aldus Pörksen, wordt door deze woorden in de hand gewerkt. De onpersoonlijke, algemene manier van uitdrukken die op zijn plaats is binnen de wetenschap, dringt het persoonlijke, unieke leven binnen. Seksualiteit verdringt oudere, minder gevoelsarme synoniemen, zoals liefde, genegenheid, geilheid, lust, tederheid en hartstocht. Het ‘maakt bestaande woorden ouderwets’.

Informatie is communicatie

Plasticwoorden komen uit de wetenschap, hebben weinig betekenis, zijn onpersoonlijk en schijnbaar waardevrij. Wat hebben ze nog meer gemeen? Pörksen somt maar liefst dertig kenmerken op. Ik noem er de belangrijkste van.

Plasticwoorden betekenen weinig, maar stralen veel uit - er hangt een imponerend aura van wetenschappelijkheid omheen. Ze hebben een positieve klank.

Plasticwoorden zijn internationaal, ze vormen een soort Esperanto.

Plasticwoorden zijn verwisselbaar. In veel instellingen circuleren, als parodie op het officiële jargon, grijsgekopieerde kretologiemixers: lijsten van woorden die in elke willekeurige combinatie gebruikt kunnen worden.

‘Multi-disciplinaire relationele informatie-systemen’; ‘functionele coördinatie van veranderingsprocessen’.

Uit zulke (nauwelijks overdreven) voorbeelden blijkt dat de betekenis

[p. 241]

van deze woorden steeds verder afkalft. Net als het al zo vaak belachelijk gemaakte -gebeuren (‘het zwembadgebeuren‘) zijn ze op weg naar de status van achtervoegsel.

Newspeak

Wie profiteert er van plastictaal? Pörksen wijst ‘de deskundigen’ aan als de grote boosdoeners. Zij bemiddelen tussen wetenschap en samenleving, en verbinden met hun plasticwoorden wetenschaps- en omgangstaal. Aan die op het oog onpartijdige taal ontlenen ze hun gezag. Zij nemen geen beslissingen, het zijn immers geen politici; ze stellen hun aanbevelingen voor als iets wat logisch voortvloeit uit de cijfers, de computeranalyse. In het laatste hoofdstuk van zijn boek voorspelt hij waar we terecht zullen komen als we de deskundigen hun gang laten gaan.

Pörksen kondigt hier als sluitstuk van de geschetste ontwikkelingen de ‘mathematisering van de omgangstaal’ aan. Hij bedoelt daarmee dat plasticwoorden een aantal eigenschappen gemeen hebben met wiskundige termen. Beide zijn abstract, universeel en gering in getal - het zijn er weinig, maar door ze te verbinden kan er zeer veel mee uitgedrukt worden.

In 1984, Orwells toekomstroman uit 1948, ontdekt Pörksen een eerdere toepassing van wiskundige principes op de omgangstaal. Newspeak, de taal van Orwells dictatuur, bezit een beperkte woordenschat, streng voorgeschreven betekenissen, eindeloze combinatiemogelijkheden (erg koud is dubbelpluskoud, erg warm dubbelplusonkoud), en kent geen onregelmatigheden (‘hij werkte’, dus ‘hij loopte’).

Pörksen besluit pessimistisch: plasticwoorden maken de omgangstaal rijp voor verwerking door de computer. Het zijn de bouwstenen voor een nieuwe dictatuur.

Apocalyptische visie

Klachten over vervlakking en vervuiling van de taal zijn niets nieuws, evenmin als de sprong van taal- naar maatschappijkritiek. Confucius zou al gezegd hebben dat een land pas goed bestuurd kan worden nadat de taal gezuiverd is. Ook de invloed van de wetenschap op de omgangstaal is al vaker betreurd. Het is echter Pörksens verdienste die plasticwoorden, bijna onzichtbaar door hun vanzelfsprekendheid, duidelijk gezien en beschreven te hebben.

Meeslepend is die beschrijving jammer genoeg niet. Plastictaal is voor een goed deel geschreven in het ondoordringbare dialect van Duitse academici: complexe zinnen, veel grote woorden en niet altijd heldere beelden.

Pörksens bespiegelingen over de manier waarop woorden ons wereldbeeld beïnvloeden, zijn interessant zolang hij dicht bij die woorden blijft. Zijn toekomstvisioenen zijn onhoudbaar apocalyptisch. ‘Onze omgangstaal is rijp voor universele invoering in de computer, als gevolg van eer vergaande beslissing (door wie eigenlijk?) en zal vermoedelijk nog verder veranderen op de ingeslagen weg.’

Kunnen een kleine veertig woorden zo sinister zijn dat ze de hele omgangstaal veranderen? En wat moet ik me voorstellen bij ‘rijp voor opname door de computer’? Dat het duivelse rekentuig in de toekomst zelf de beleidsnota's schrijft? Of boeken als die van Pörksen recenseert? Dat lijkt me - helaas - een achterhaald soort science fiction.

De plasticwoorden volgens Pörksen: aanwending, arbeid, arbeidskracht, arbeidsplaats, basisbehoefte, beslissing, centrum, communicatie, consumptie, contact, dienst, educatie, elementaire behoefte, energie, factor, functie, gezondheid, groei, grondstof, identiteit, informatie, kapitalisering, kwaliteit, levensstandaard, management, materiaal, model, modernisering, ontwikkeling, opleiding, oplossing, partner, planning, prestatie, probleem, produktie, proces, project, relatie, rol, seksualiteit, strategie, structuur, systeem, toekomst, trend, uitwisseling, verzorging, vooruitgang, waarde, welzijn.

Uwe Pörksen: Plastictaal. Het Spectrum, Utrecht, 1990 (Aula Paperback 188) ISBN 902742439 X. Prijs f 24,90. (Vertaald door J.E. Brunsmann. Oorspronkelijke titel Plastikwörter. Die Sprache einer Internationaler Diktatur.)