Onze Taal. Jaargang 59

Ondertiteling: vertalen binnen strikte marges

Ed Kerkman - Amsterdam

Per jaar schieten er een paar miljoen ondertitels over het Nederlandse televisiescherm. Voor een klein groepje kijkers misschien overbodig, maar voor het overgrote deel van het publiek een onmisbaar hulpmiddel. Iedereen heeft wel eens wat aan te merken op de kwaliteit van de ondertitels. Soms terecht, maar soms ook niet: veel kritiek komt voort uit onbekendheid met wat er allemaal komt kijken bij het maken van ondertitels.

Vertalen voor televisie is iets heel anders dan ‘gewoon’ vertalen. Er zijn twee factoren die de vertaalmogelijkheden beperken: tijd en ruimte. Tijd, omdat de ondertitels gelijk moeten lopen met de dialoog en omdat er rekening gehouden moet worden met de leessnelheid van de kijker. Ruimte, omdat de ondertitels gebonden zijn aan een maximale breedte.

Zes-secondenregel

Een vertaler van televisieprogramma's kan niet zomaar in het wilde weg de dialogen gaan vertalen. Om te beginnen moeten de posities van de toekomstige ondertitels vastgesteld worden. Bij dit zogenaamde ‘timen’ (of ‘spotten’, zoals filmvertalers zeggen) wordt bepaald waar de ondertitels in beeld moeten verschijnen en hoelang elke ondertitel geprojecteerd moet worden. De vertaler werkt met een speciaal computerprogramma. Op een diskette geeft hij met tijdcodes aan waar elke ondertitel begint en eindigt. Op die manier ontstaat er een basisstructuur van lege segmenten die pas achteraf, na het daadwerkelijke vertalen, worden ingevuld met ondertitels. Een goede timing is een noodzakelijke voorwaarde voor een goede vertaling.

De lengte van elk segment bepaalt meteen de breedte van de ondertitel. Die breedte wordt uitgedrukt in zogenaamde ‘typografische eenheden’: letters, interpunctietekens en spaties.

Aangezien er op het televisiebeeld niet meer dan dertig typografische eenheden in één regel passen, bestaat een volle tweeregelige ondertitel uit zestig eenheden. Zo'n ondertitel wordt nu zes seconden geprojecteerd, dat is per tien eenheden dus een projectieduur van één seconde. Dit principe

[p. 239]

noemt men, nogal verwarrend, de ‘zes-secondenregel’. Een ondertitel van bijvoorbeeld 45 eenheden wordt dan 4,5 seconde geprojecteerd, enzovoort. De minimum-projectieduur van een ondertitel is 1,5 seconde. De zes-secondenregel werd in de jaren zestig intuïtief vastgesteld. Later bleek uit onderzoek dat de gemiddelde kijker inderdaad een leestempo heeft van tien typografische eenheden per seconde: wellicht een gevolg van conditioneren?

Synchroon

Uitgangspunt bij het timen is uiteraard de gesproken tekst, waarmee de ondertitels synchroon moeten lopen. Als een acteur begint te spreken, moet ook de corresponderende ondertitel in beeld komen (om precies te zijn een halve seconde eerder, teneinde de kijker de tijd te geven om met lezen te beginnen). Een levendig gesprek is natuurlijk moeilijker te timen dan een rustige monoloog. Ook het beeld is van invloed op de timing. Bij een beeldwisseling is het vaak beter dat de ondertitel ook wisselt. De kijker mag namelijk tijdens het lezen van de ondertitels niet gestoord worden door al te abrupte wisselingen in het beeld.

Condenseren

Na het timen kan de gesproken tekst in ondertitels worden vertaald met behulp van het script met de dialogen. De vertaler moet meestal flink woekeren met de beschikbare ruimte. Vaak is er niet genoeg plaats beschikbaar om een dialoogfragment in zijn geheel in ondertitel(s) te vertalen. In vijf seconden wordt vaak veel meer gezegd dan je in een ondertitel van vijftig typografische eenheden kwijt kunt. Hoeveel je in de ondertitels kunt opnemen, hangt onder meer af van het spreektempo van de acteur(s) en van de ‘lengte’ van de doeltaal. De ene taal heeft nu eenmaal meer woorden nodig om iets te zeggen dan de andere. De kunst is om de brontekst zodanig in ondertitels te ‘condenseren’ (dat wil zeggen: indikken) dat er zo weinig mogelijk betekenis verloren gaat (de vertaler streeft naar zoveel mogelijk gelijkwaardigheid in betekenis). Daar zijn verschillende strategieën voor. Weglaten, dus niet vertalen, is de meest toegepaste strategie. Het levert de meeste ruimte op en het kost ook de minste tijd. Na weglating is samenvatting de meest gehanteerde condensatiemethode.

Weglaten

Dat weglaten is minder dramatisch dan het klinkt. Meestal gaat het om gesproken fragmenten die geen essentiële informatie bevatten of om fragmenten waarvan de betekenis al duidelijk is uit de beelden, de gesproken taal of de geluiden. Niet vertaald worden bijvoorbeeld herhalingen, gangbare internationale uitdrukkingen en bepaalde begroetings- en beleefdheidsformules. De ondertiteling vervangt de gesproken tekst dus niet eenvoudigweg, maar functioneert als aanvulling op de gesproken tekst, de beelden en de geluiden. De kijker haalt de hoofdlijnen uit de ondertitels maar blijft ook de dialoog gebruiken als betekenisbron. Mede daardoor ontstaat er zo'n merkwaardige leegte als je het geluid van de tv afzet en alleen de ondertitels leest. Vanzelfsprekend is voor de meeste Nederlanders een Engelse of Duitse gesproken brontekst van meer betekenis dan een Hongaarse of een Portugese. Over het algemeen wordt de gesproken tekst bij het condenseren ongeveer dertig procent korter. (Hoeveel betekenis daarbij verloren gaat - of toegevoegd wordt - is nauwelijks te achterhalen.)

Drie transformaties

Tussen al dit manoeuvreren door moet de vertaler ook nog oplossingen vinden voor de reguliere vertaalproblemen, of liever: onvertaalbaarheidsproblemen. De beperkte ruimte waarmee de vertaler te kampen heeft, maakt het er ook hier niet eenvoudiger op. Wat van ondertitelvertaling zo'n gecompliceerd proces maakt, is dat er drie transformaties worden uitgevoerd die elk op zichzelf al een hachelijke onderneming zijn: van de ene taal naar de andere, van integraal naar gecondenseerd en van gesproken naar geschreven. Bovendien wordt er niet een opzichzelfstaande tekst vertaald - zoals bij boekvertaling - maar slechts een specifiek onderdeel van een complex samengestelde tekst. Een film of televisieprogramma is immers opgebouwd uit verschillende, geïntegreerde componenten: beelden, geschreven en gesproken taal, muziek en geluiden. Goed beschouwd is het een klein wonder dat ondertiteling in de praktijk een adequate vertaalmethode blijkt te zijn.