Onze Taal. Jaargang 59

Aan ‘vormgeven’ een andere vorm geven

Dr. C.A. Zaalberg

Sedert 1913 bestaat het woord vormgeving, misschien ook al langer. Het WNT bewijst het met een zin uit een recensie van Albert Verwey, die zich grondig bezighoudt met de dichttrant van zijn gewezen dorpsgenote Henriëtte Roland Holst: juist een onderwerp waarbij het woord vorm hem onscherp kan hebben geleken. Wie weet heeft Verwey het woord wel bedacht, zoals zijn kortstondige bondgenoot Lodewijk van Deyssel verwoorden gecreëerd heeft. Maar al in 1918 is vormgeving een vakterm in de architectuur, blijkens het eraan gewijde artikel in het WNT. Wie wil, mag hiervoor een verklaring zoeken in de nauwe betrekking tussen de dichter-criticus en de bouwmeester H.P. Berlage.

‘Voorwerkwoordelijk’

In onze dagen gebruikt men dagelijks een overgankelijk werkwoord vormgeven, althans het voltooide deelwoord ervan. Dat bestond blijkbaar niet in 1921, de eindtermijn voor de bronnen van het WNT. Nog in of kort voor 1987, het jaar waarin de aflevering Vorm t/m Vos is verschenen, spreekt de redacteur omzichtig van ‘het vorm geven aan iets’; in twéé woorden en gevolgd door aan, het voorzetsel dat de meewerkendvoorwerprelatie uitdrukt. Maar wel neemt hij een artikel Vormgeving op, en de betekenis daarvan omschrijft hij onder meer met de aangehaalde woorden.

We mogen dus concluderen dat vormgeving bestond toen vormgeven, waar het van afgeleid lijkt te zijn, nog niet in gebruik was. De omgekeerde wereld: alsof handeling en opwekking niet afgeleid waren van handelen en opwekken maar andersom. Voor die omgekeerde volgorde heeft prof. Van Haeringen indertijd een Latijnse term ingevoerd. Het trok zijn aandacht dat schijnbare deelwoorden als getiteld, bemost, niet van bestaande werkwoorden waren afgeleid, en hij noemde ze dus participia praeverbalia (participium praeverbale = ‘een voorwerkwoordelijk deelwoord’). Als je het mij vraagt, waren het van afkomst ook latinismen. Een voorbeeld dat hij nog zal hebben gekend, zijn de ontheemden; ik meen dat die vertaling van displaced

[p. 238]

persons ingevoerd is door de redactie van De Groene. Een werkwoord onthemen is nog niet in gebruik geraakt; vandaar dat soms een radeloze journalist ontheemding op papier zet.

Aan iemand geluk wensen

Maar nu dat werkwoord vormgeven (een ‘postnominaal verbum’, om het ook eens geleerd te proberen). In de zorgvuldige taal van het WNT-artikel wordt er vorm aan iets gegeven. Maar de redacteur die zich zo uitdrukte, een tijdgenoot van ons, kende natuurlijk net als wij allen ‘modern vormgegeven meubels’, waar een overgankelijk werkwoord (dus met lijdend voorwerp) vormgeven zich kenbaar maakt. Een van die raadselachtige modeverschijnselen: in plaats van gevormd of ontworpen kiezen we een neologisme. Als vormgeven als overgankelijk werkwoord wordt opgevat, ziet men het element vorm blijkbaar niet meer als lijdend voorwerp. Een vergelijkbare ontwikkeling is bij andere werkwoorden opgetreden, zoals bij gelukwensen.

Eenmaal wenste men iemand geluk, zoals men hem veel succes of een goed jaar wenste (= toewenste): hem en niet hij werd geluk gewenst. Later werd geluk wensen een puristisch synomiem voor feliciteren, een bastaardwoord dat volgens het WNT (het artikel gelukwenschen is meer dan honderd jaar geleden geschreven) ‘in de wandeling’ werd gebezigd, en dat een overgankelijk werkwoord is net als vormen en ontwerpen, de synoniemen voor vormgeven. Het WNT geeft een overduidelijk voorbeeld ten bewijze dat gelukwensen een overgankelijk werkwoord was, althans voor een der dames Wolff en Deken, schrijfsters van de roman Willem Leevend. ‘Gy laat u omhelzen door uwe Ouders, gelukwenschen door uwe Vrienden’ schrijft Willem aan een huichelachtige mede-theoloog: u is van beide werkwoorden het lijdend voorwerp. Het boek is van 1785, en twee eeuwen later heeft gelukwensen in vormgeven een broertje gekregen.

Vorm van ouden adel

Maar wéér twee eeuwen eerder was er een nog oudere broer. Vroeger kon je iemand niet alleen een hak (oorspronkelijk ‘snauw, bits woord’), maar ook een toot zetten. Een toot was een lelijk gezicht, een grimas, ook een honende mimiek, en iemand een toot zetten ging betekenen: hem voor de gek houden, bedriegen. We voelen de bedreiging voor het meewerkend voorwerp al aankomen: net als later geluk wensen en vorm geven heeft (een) toot zetten een of meer synomiemen gehad waarbij een lijdend voorwerp hoorde, en de ‘werkwoordelijke uitdrukking met datiefobject’ kon worden aangezien voor een overgankelijk werkwoord. Is dat ook gebeurd?

Garbrand (juister dan Gerbrand) Adriaenszoon Bredero, geboren in 1585, laat in zijn blijspel Moortje een jonkman klagen dat zijn geliefde, die hem aan het lijntje houdt, hem toot op toot set en ‘bij andere pollen (“minnaars”) loopt’. In het blijspel Angeniet, waarvan Bredero en Jan Starter elk een gedeelte hebben geschreven, geeft een meisje onverwacht, na jaren van aanmoediging, haar aanbidder de bons en de voorkeur aan een afgeleefde rijkaard. Een oude vrouw verwijt haar dan dat ze de edele jongeling ‘soo schand'lijck een toot (g)eset’ heeft. Deze jonge held nu wordt in de lijst van ‘personagien’ ‘De toot-gesette Vryer’ genoemd. Dat kan niet, zegt u, want niet hij, maar hem is een toot gezet. Maar in taal kan blijkbaar veel. Wij worden gelukgewenst en sieraden worden vormgegeven, en in de Gouden Eeuw werden vrijers tootgezet. De grammaticale verschuiving die in onze tijd overgevoelige lezers stoort, is van ouden adel.