Onze Taal. Jaargang 59

Schoolrijtjes

Pieter Steinz - redacteur NRC Handelsblad, Amsterdam

Twee maanden geleden vroeg ik de lezers van Onze Taal of zij zich nog oude schoolrijtjes konden herinneren. Deze poëtische geheugensteuntjes, die jarenlang tot het Nederlands cultuurgoed hebben behoord, zijn in de jaren zestig verbannen uit het moderne onderwijs en langzaam maar zeker in de vergetelheid geraakt. ‘Slechts weinigen’, beweerde ik, ‘kunnen hun rijtjes nog vlekkeloos reproduceren’.

Dat laatste bleek niet waar. In de weken na het verschijnen van mijn oproep kreeg ik zoveel bruikbare reacties dat ik er zelfs van heb moeten afzien om iedereen persoonlijk te bedanken. Per brief en telefoon kwamen rijtjes binnen van leerlingen uit alle schooljaren van deze eeuw, afkomstig uit alle delen van Nederland - van Hoogezand-Sappemeer tot Vaals-bij-Aken. En het mooie was dat zich in de groeiende stapel bijna geen dubbele rijtjes bevonden.

Uit het binnengekomen materiaal bleek al snel dat het vaak ondoenlijk is om onderscheid te maken tussen schoolrijtjes en ezelsbruggetjes. En dan heb ik het niet over handigheidjes als ‘delen door een breuk/ is vermenigvuldigen met het omgekeerde’ of ‘voor o, u en a/ is de c altijd k’. Dat zijn duidelijk geen rijtjes. Moeilijker ligt het bij geheugensteuntjes als ‘Mijnheer Van Dalen Wacht Op Antwoord’ (de volgorde van de rekenkundige bewerkingen), of, een ander prachtig voorbeeld, bij het woord kazemat, waarvan de letters de sleutel geven tot het rijtje klassieke wereldwonderen. Kennelijk zijn niet alle rijtjes zo ‘puur’ als ‘Bali Lombok Soembawa, Soemba Flores Timor’ (dat overigens gezongen werd op verschillende melodietjes). Sommige rijtjes zijn uitgewerkte ezelsbruggetjes, en sommige ezelsbruggetjes bestaan in de vorm van rijtjes.

Het tweede dat opvalt, is dat de meeste schoolrijtjes in verschillende varianten zijn overgeleverd - een verschijnsel dat kenmerkend is voor alle mondelinge cultuur. De graven van het Hollandse huis bijvoorbeeld, werden in een aan hen gewijd riedeltje op alle mogelijke manieren verbasterd: van het plechtige ‘Dirk Dirk Arnoud/ Dirk Dirk Floris (enzovoort)’ tot het frivole ‘Dikke Dikke A/ Dikke Dikke Vlo/ Dikke Vlo/ Dikke Vlo/ Dikke Ada Wippe Vlo/ Wippe Vlo Jan’.

Alvorens een kleine bloemlezing te geven van de binnengekomen rijtjes (het komend jaar zal ik de resultaten van dit onderzoek bij uitgeverij Prometheus publiceren) wil ik nog een paar dingen aan de lezers van Onze Taal voorleggen. Zo vraag ik mij af of er niet meer rijtjes voor de zogeheten B-vakken zijn dan het handjevol dat ik nu verzameld heb en waarvan de cijfers van het getal pi en Mijnheer Van Dalen de opvallendste zijn. Verder weet ik van het bestaan van schoolrijtjes die mij niet in detail bekend zijn: de kapen van de Noordkaap tot Kaap de Goede Hoop, de Indische specerijen, de voorrangsregels, het boom-roos-vis, en het rijtje Indische steden dat begint met Batavia Buitenzorg Soekaboemi Bandoeng. Ten slotte ben ik nog steeds benieuwd naar het gebruik van rijtjes in het buitenland (alleen van Denemarken en Engeland weet ik iets) en de details rond het ontstaan van het schoolrijtje in - naar ik aanneem - de negentiende eeuw.

Elke bijdrage is zeer welkom op het onderstaande adres; iedereen die al gereageerd heeft, wil ik nogmaals zeer hartelijk danken.

Een keuze uit de mooiste schoolrijtjes (en ezelsbruggetjes):

•	Mekong Brahmapoetra Ganges Indus Tigris Eufraat (‘Meneer Braaksma Ging In Tinaarlo Eten’) - rivieren die naar de Indische Oceaan stromen
•	Tarwe gerst en haver/ Erwten bonen klaver/ Kanarie- koolzaad en karwij/ Verbouwt men steeds op klei/ Suikerbieten en vlas/ Komen er ook nog bij te pas - produkten van de Groninger klei
•	Zuilen Maarssen Breukelen Nieuwersluis Loenen Vreeland (‘Zijne Majesteit Beloont Nooit Luie Vlegels’) - plaatsen langs de Vecht vanaf Utrecht
•	Hollands Henegouws Beiers Boergondisch Oostenrijks (‘Hol Heen Bij Boer Oost’) - dynastieën in de Nederlanden
•	Bloed en kikker/ Pest en puist/ Hagelgedruis/ Doodslag dikke duisternis/ Dood die het eerst geboren is - zeven van de tien plagen van Egypte (wie maakt het rijmpje vol?)
•	F Bes Es As Des Ges (‘Friese Boeren Eten Alle Dagen Gort’) - toonsoorten in de volgorde van de kwartencirkel
•	Aan bij met van door/ Langs op tot naar voor/ In uit achter onder/ Binnen tussen over zonder - Nederlandse voorzetsels
•	Kunnen Zullen Mogen Moeten Willen Laten (‘Als je wilt en je kunt en je mag dan niet, dan zul je het moeten laten’) - hulpwerkwoorden van modaliteit

Pieter Steinz

Sloterkade 90-2

1058 HK Amsterdam

Tel. 020 - 173 464