Onze Taal. Jaargang 59

[p. 230]

Taal en betekenis
Heldringiana (2)

H.J. Verkuyl - hoogleraar Semantiek en Nederlandse Taalkunde, RU Utrecht

Zoals gezegd in mijn eerste stukje over taalfouten: Heldring heeft bij zijn foutmeldingen meestal wel gelijk, maar gelijk hebben is niet altijd even interessant. Mijn bedoeling is een aantal gevallen te bespreken waarvan ik meen dat ze laten zien dat de kwalificatie ‘taalfout’ vaak veel te oppervlakkig gekozen wordt. Ten onrechte wordt daardoor de suggestie opgeroepen van taal als een eenvoudig te beheersen systeem. (Viel het iemand op dat ik ze laten zien schreef en niet het foute het laat zien?)

Aandachtsfouten

Een bekende Heldring-fout is: Hij is een van de weinigen die postuum door een eigen genootschap wordt geëerd. Fout volgens Heldring, want bij hem is het worden geëerd. Fout? In het onlangs verschenen Utrechtse proefschrift Monitoring Process in Language Production laat Arthur Dirksen zien dat kinderen bij het schrijven van opstellen veel zogeheten taalfouten maken die bij nader inzien beter aandachtsfouten kunnen worden genoemd. Een simpel voorbeeld daarvan is De kinderen van de orka wordt net zo geboren als die van ons. Dirksen maakt aannemelijk dat dit soort fouten het gevolg is van een te klein bereik van de controle van zinnen tijdens of vlak na de produktie ervan.

Een zin wordt geuit van links naar rechts. Bij het vaststellen van de congruentie heeft de ‘mentale monitor’ (ons interne beeldscherm, zeg maar) een te klein bereik, namelijk het vette gedeelte van de zin De kinderen van de orka wordt net zo geboren als die van ons. Dat gedeelte wordt dan behandeld als een zin waarin de orka onderwerp is, en binnen dat beperkte gebied is wordt correct.

Dit type congruentiefout komt veel voor in teksten met lange zinnen of woordgroepen. De theorie van Dirksen zegt dat het Heldring-geval niet in deze categorie thuishoort, want bij een te klein bereik van de monitor zou de persoonsvorm worden moeten zijn. Hij is een van de weinigen die postuum door een eigen genootschap worden geëerd. Aangezien de meeste congruentiefouten aandachtsfouten zijn, is de Heldring-fout behoorlijk tegendraads. Er moet derhalve iets anders aan de hand zijn.

De eerste(n) die koffie kreeg

Een goede invalshoek tot de complexiteit van het probleem wordt geboden in de door Heldring fout geachte zin Hij was een van de eersten die in het VVD-beraad het woord nam. Deze zin is volgens mij al een stuk beter dan het eerste geval. Hij was een van de eersten die in de vergadering koffie kregen vind ik zelfs minder goed klinken dan Hij was een van de eersten die in de vergadering koffie kreeg. Toch is er verschil in interpretatie. In het eerste geval wordt het groepskarakter of gelijktijdige van het koffie krijgen opgeroepen, in het tweede geval wordt de belangstelling gericht op de persoon zelf.

De zin Hij is een van de weinigen die postuum door een eigen genootschap worden geëerd kan gelezen worden als: hij behoort tot een kleine groep mensen die op hetzelfde moment postuum door een eigen genootschap zullen worden geëerd. Als men die lezing wil uitsluiten, omdat men de aandacht wil richten op het individu dat zal worden geëerd, is het enkelvoud feitelijk het enige middel om dat te bereiken. Mijn indruk is dat het gebruik van de enkelvoudsvorm de persoon over wie het gaat meer individueel in het brandpunt plaatst, waardoor de groepsinformatie ‘omlaag’ wordt gedrukt.

Het college... ze waren...

Ik heb net als Heldring ook moeite met de congruentie in de voorbeeldzin, maar ik merk ook op dat het spontane taalgebruik niet kan zonder dit soort verschuivingen van aandacht van individu naar groep of andersom. Een bekend voorbeeld hiervan is: *Heb je het college van bestuur gezien? Antwoord: Ze waren hier net nog. Het voornaamwoord ze heeft geen meervoudig antecedent in de eerste zin.

Sommigen rekenen deze dialoog daarom fout. Maar volgens mij was Ze waren hier net nog het perfecte antwoord in de situatie waarin ik de vraag hoorde stellen, en veel natuurlijker dan het stijve Het was hier net nog. Degene die met het meervoud antwoordde, had de voor haar bekende personen die het college vormen in gedachten, en waarom zou de meervoudige verwijzing dan niet mogen of kunnen? Taalfouten zijn dan ook vaak te herleiden tot het correct volgen van een regel die wordt ingegeven door een andere systematiek dan de soms door de lezer of hoorder gewenste.

Ons wordt verzocht?

Ik eindig dit stuk met nog een geval waarover mensen zich blijven opwinden, namelijk Belangstellenden worden verzocht contact met mij op te nemen. Is het wordt verzocht of worden verzocht? Komisch is dat Van Dale in de 11de druk van het Groot Woordenboek, blz. 3209, meent dat het laatste fout is, terwijl het in de 10de druk (die van de zo strenge C. Kruyskamp!) op blz. 2751 nog werd goedgerekend, evenals in Van Dale Groot Woordenboek Nederlands-Engels blz. 1392 en Van Dale Nieuw Nederlands Handwoordenboek 9de druk 1982.

Van Dale 11de druk had beter moeten weten. Ook hier liggen de zaken namelijk veel ingewikkelder dan op het eerste gezicht lijkt en volgen taalgebruikers die de meervoudsvorm gebruiken, bestaande regels.

In het Nederlands heb je niet *Jan ziet ik of *Ik houd van jij noch *Zij verlieten wij en *Ik houd van men. Dit komt doordat de vetgedrukte vormen onderwerpsvormen zijn: ze kunnen alleen in de nominatief. Nu vinden veel Nederlanders dat *Ik werd verzocht weg te gaan en *Hij werd verzocht weg te gaan fout zijn. Het moet volgens hen zijn Mij/Hem werd verzocht weg te gaan.

Waarom? Omdat een onderwerpsvorm in die positie blijkbaar niet mag. Maar we hebben net gezien dat men een onderwerpsvorm is. Toch kan

[p. 231]

men heel goed zeggen: Men wordt verzocht weg te gaan. Maar als dat mag, dan moet het toch ook mogelijk zijn dat andere onderwerpsvormen op die plaats staan. Dus: Wij werden verzocht weg te gaan en derhalve ook De aanwezigen worden verzocht.

Moeten we nu Men wordt verzocht weg te gaan voortaan maar afkeuren om de inconsistentie op te lossen? Ach, taal laat zich niet zo dwingen. En bovendien, Heldring keurt Belangstellenden worden verzocht contact met mij op te nemen niet af, naar ik mij heb laten vertellen.