Onze Taal. Jaargang 59

[p. 232]

De spraakmakers
‘Liever eigenzinnig dan mooi’ - de idealen van een typograaf

Jaap de Jong & Laetitia Smit

Leg alle culturele bijlagen van een jaargang Nederlandse kranten en tijdschriften op een stapel. Zoek uit die stapel, die bijna de hoogte van de Utrechtse Dom bereikt, alle artikelen over typografie en vormgeving. De oogst is schraal: een artikel of drie. Tegenover een geweldige interesse voor de inhoud van drukwerk in Nederland staat een schrijnende verwaarlozing van de vorm. Een maandblad als Onze Taal biedt ruimte voor discussie en haarkloverijen over taal- en spellingkwesties, maar waar is het brede forum voor disputen over de grijswaarde van teksten? Waar wordt in Nederland onder grote publieke belangstelling de eerbied voor het wit beleden en bestreden? ‘Nergens’, antwoordt Gerard Unger, ‘want niemand krijgt hoofdpijn van een slecht vormgegeven tekst - helaas.’ Zelf ontdekt Unger overigens regelmatig op de twaalfde bladzijde dat hij nog steeds geen idee heeft waar zijn lectuur over gaat: hij heeft dan alleen nog maar letters en lay-out gelezen.

Een gesprek met een spraakmakende typograaf en vormgever over de zogenaamde onleesbaarheid van schreefloze letters, de klassieke vormgevingsfouten en lelijke tijdschriften (‘de oude Haagse Post!’). Met een gratis advies voor de vormgeving van Onze Taal.

Dienstbaar aan leesbaarheid

‘De Nederlandse boekverzorging is niet echt slecht, maar naar mijn smaak veel te traditioneel. Tekenend is dat de vaderlandse prijzen voor boekverzorging zelden of nooit naar literaire werken gaan. Natuurlijk, Nederland is maar een klein taalgebied, waar de boekenprijzen niet te hoog mogen worden door uitgebreide vormgevingsexperimenten. Maar het is vooral een kwestie van opvatting: het uiterlijk van het Nederlandse leesboek is sterk door de traditie bepaald. Eigenlijk volgt men hierin nog steeds Stanley Morison, First Principles of Typography uit 1936. Een Engelse vriend van mij zei eens over deze god van de typografie: “He has been dead for 25 years now, but he does not know it himself.”

Morison schrijft een vormgeving voor die volledig dienstbaar is aan de leesbaarheid en die nooit de aandacht van de lezer mag trekken, want de inhoud van de tekst staat centraal. Het is waar dat deze typografie van de absolute zelfverloochening prachtige resultaten heeft opgeleverd. Denk maar aan het werk van Jan van Krimpen en aan de Russische bibliotheek van Van Oorschot, die door Helmut Salden is vormgegeven. Maar deze naakte typografie is ook uiterst kwetsbaar, juist vanwege de eenvoud. Een heel klein beetje nonchalance, en er blijft niets van over.

Gerard Unger (1942) volgde een opleiding aan de Gerrit Rietveld Academie, en werd daar later docent typografie en letterstudie. Hij heeft een groot aantal letters ontworpen, onder meer de Demos (1975), de Hollander (1983) en de Swift (1984-85). Als typografisch adviseur is hij verbonden (geweest) aan kranten (Trouw, Het Parool), tijdschriften (Adformatie) en bedrijven als de PTT, Philips, de BBC en Océ.
Unger schrijft columns over letters in Trouw en heeft vele binnen- en buitenlandse publikaties op zijn naam staan.

Persoonlijk vind ik deze terughoudende benadering te dogmatisch. Na Morison is de techniek van het zetwerk erg veranderd. Voor de loden letters kwam fotozetwerk in de plaats en dat werd weer vervangen door het digitaal zetten. Tijdens dit proces bleven de kwaliteit en de mogelijkheden niet altijd op peil, en dat strookte nogal eens niet met de strikte eisen van de Morison-vorm. Momenteel is het wel weer mogelijk de kwaliteit van de gegoten loden letters te evenaren, maar er zijn zoveel mogelijkheden bijgekomen. Waarom zouden we die ongebruikt laten?’

Een typograaf en een tekst

‘Taal heeft een organische structuur: men begint een zin, bouwt hem op, voegt soms een bijzin toe en sluit af. Lange en korte zinnen volgen, en zo groeit een tekst. Dan komt de typograaf, en die heeft een eigenaardige taak. Hij moet de kopij - in verband met de vastgestelde prijs van het boek - op een vast aantal pagina's zetten. Hij dwingt de organische taal in handzame blokjes, met regels die allemaal even lang zijn. Dan moet de tekst vaak worden opgeblazen of ingekort. Maar ja, uit literaire teksten kun je natuurlijk niet zomaar delen gaan schrappen... Eerlijk gezegd ken ik een typograaf die dat toch doet. Die knipt gewoon, hup, een alineaatje uit een roman, als dat nodig is. Niemand heeft het door, zegt hij.

Het opblazen van een tekst vind ik zelf het moeilijkst. Zo moest ik de dunne novelle Het Debuut van Hesther Albach tot een heus boekwerk maken. Vreselijk! Ik begon met aparte pagina's uit te trekken voor ieder nieuw hoofdstuk, voor het colofon, zelfs voor het ISBN-nummer. Ik moest bovendien mijn toevlucht nemen tot het gebruik van dik papier en letterkorps veertien. Allemaal nep. De lezer voelt zich bekocht, want het boek is in een kwartier uitgelezen.’

Grijswaarde

‘Een mooi voorbeeld van de zorg die typografen aan hun produkten kunnen besteden, is een verhaal over Helmut Salden. Van hem wordt verteld dat hij, wanneer het zetsel eenmaal klaar was, de pagina's naast elkaar aan de muur hing. Zo kon hij precies zien of de tekstkolommen de goede grijswaarde bezaten. Daar waar te veel of te weinig wit in de tekst zat, gaf hij de opdracht de spatiëring van de letters regel voor regel te verkleinen of te vergroten.

Een van mijn eigen stokpaardjes om een regelmatige verdeling van wit en zwart in een tekst te krijgen, is het kiezen van de juiste letterbreedte. Als je de kolombreedte en letterbreedte varieert, krijg je bij de ene verhouding veel meer woordafbrekingen en witte

[p. 233]

vlekken in de tekst dan bij de andere. Bovendien verschilt dat per taal. Nu heb ik bij toeval van een aantal lettertypes voor het Nederlands de ideale breedte ontdekt, waardoor er nog maar heel weinig afbrekingen noodzakelijk zijn. En zo, dankzij veel uitproberen met het computergestuurde zetwerk, ontstaat de juiste grijswaarde. Fascinerend is overigens dat de grote Gutenberg met het oog op deze grijswaardeproblemen al enkele versmalde letters aan zijn gegoten font toevoegde en gebruikte in zijn beroemde bijbel uit 1450-1455.’

Wat merkt de lezer van al die zorg besteed aan de vormgeving?

‘In het algemeen helaas weinig. Weinig mensen besluiten bijvoorbeeld om een bepaald boek niet te kopen omdat het slecht vormgegeven is. Opmerkelijk is ook het gebrek aan kennis op dit gebied. Mijn dochtertje krijgt al haar leesstof op school aangeboden in schreefloze letters. Buiten school ziet ze voornamelijk letters met schreven, de mix van lettertypes ontstaat dus meteen. Als je de leerkrachten echter vraagt naar het hoe en waarom hiervan, staan ze met een mond vol tanden.’

(Foto: Toon Mulder)

Maar Pabo-studenten moeten al zoveel leren: ze moeten beter leren rekenen en spellen en dan is er nog de wereldoriëntatie...

‘Het is toch te zot dat iemand die kinderen moet leren lezen, niets weet over het lees-instrument, over typografische coderingen, zoals cursief, vet, groot en klein korps. Van een rijinstructeur staan we het ook niet toe als die niet de flauwste notie heeft van wat er zich onder de motorkap afspeelt.

Er wordt in het taalonderwijs in Nederland nauwelijks aandacht besteed aan typografie. Alleen aan de Universiteit van Amsterdam is er een bijzonder hoogleraar voor de boekverzorging, prof. dr. B. van Selm. Ik zou dan ook willen pleiten voor enig typografisch onderwijs aan letteren- en Pabo-studenten.’

‘Maar er zijn ook voorbeelden waaruit het effect van het werk van de typograaf blijkt. In de jaren vijftig kwam er een Dickens-vertaling uit in pocketvorm. Ik vond toentertijd dat ik mij moest verdiepen in de wereldliteratuur en zette mijn autowasgeld om in deeltjes Dickens. Maar er was geen doorkomen aan. Ik gaf het op. Ik was dat totaal vergeten totdat ik in een tekst van Huib van Krimpen las dat er ooit in Nederland een voortreffelijke Dickens-vertaling verschenen was, die onverkocht was gebleven, zelfs negatief was gerecenseerd als zou het een slechte vertaling zijn, vanwege de beroerde typografie. Het boek was niet te lezen: veel te veel tekst op een pagina, te weinig interlinie, te lange regels. En als ik het goed begrepen heb, is de serie opnieuw uitgegeven, op de typografie na nagenoeg onveranderd, want het bleek eigenlijk een voortreffelijke vertaling geweest te zijn.’

Hoe gaat u te werk als u de vormgeving van een tijdschrift herziet?

‘Het “re-designen” van een tijdschrift is een politiek spel. Vrijwel altijd heb je te maken met redactieleden die uitgesproken - vaak tegenstrijdige - opvattingen hebben over hoe hun tijdschrift er moet uitzien. Discussies over vormgeving kunnen hoog oplopen: mensen slaan met de vuist op tafel, vertrouwenskwesties worden gesteld - prachtig!

Kortgeleden heb ik gewerkt aan de herziening van het weekblad voor reclame en marketing ‘Adformatie’. Daarin was mij opgevallen dat de redactie een voorkeur had voor lange koppen met veel inhoud. Ik wilde ze alle ruimte geven en koos een stijl voor de koppen die lijkt op die van quotes, de citaten die in veel tijdschriften als illustratie vrij in de tekst worden gezet, met veel wit. Ik bleek er helemaal naast te zitten. De redactie wilde juist grote, volle koppen. Het blad moest lijken op een krant: het moest de indruk wekken bol te staan van de informatie en “stinken naar nieuws”. Ze wilden een niet te mooie vormgeving. Ik heb mijn eerste plan omgegooid, maar heb er toch nog redelijk wat van kunnen gebruiken. Uiteindelijk zullen redactie en typograaf het nooit helemaal eens worden. Als je met overleggen doorgaat totdat iedereen het met een vormgeving eens is, zit er kraak noch smaak meer aan. Het gaat mij in alle gevallen om een eigenzinnige vormgeving.’

Robuuste letters

Gerard Unger is een produktief letterontwerper. Zijn bekendste letters zijn: de Markeur (1972) voor drukkerij Joh. Enschede en Zonen, de Demos (1975),

[p. 234]

de schreefloze Praxis (1977), de Primer (1979) voor Philips Data Systems, de Hollander (1983), gebruikt door de SDU, de ‘exotische’ schreefloze Flora (1984), de Swift (1984-1985), o.a. gebruikt door Het Parool (1984-1985), Cyrano (1987), en voor desktop publishing: de Amerigo (1987). Voor de telefoongids ontwierp hij met Chris Vermaat de cijferreeks 1984 (1983). Hij heeft zelf letters met en zonder schreven gemaakt. Welke letters vindt Unger het mooist?

‘Ik heb geen voorkeur voor schreefloze of schreefhebbende letters. Voor de leesbaarheid maakt het ook niet zoveel uit. Althans niet in de zin waarin het altijd wordt geanalyseerd. Gerrit Noordzij is ermee begonnen. Hij wees op de veel grotere variatie in vormen van de letters met schreven: de p, q, b en d zijn in schreefloze letters eenvoudig spiegelingen van dezelfde vorm. Door de wisselende dikte van de lijnen is dat bij de schreefhebbende letters niet het geval. En grotere veelvormigheid zou automatisch grotere leesbaarheid met zich meebrengen. Noordzij bepleit daarom zelfs schreefletters te gebruiken om kinderen lezen te leren. Ik vind het een interessante theorie, maar volgens mij is lezen veel meer een emotioneel proces. Mensen gaan zich hechten aan een bepaalde typografie en accepteren vervolgens geen andere. Stel: je hebt een avondje vrij en wilt eens iets moois lezen. Dan kies je natuurlijk een boek uit de Russische bibliotheek van Van Oorschot en dan het liefst uit de tijd dat Salden het nog allemaal zelf deed. Dat is puur genieten. Ben je eenmaal gewonnen voor een bepaalde typografie, dan zweer je daarbij. Daardoor ook wordt bij kranten steeds opnieuw naar schreefletters gegrepen. Terwijl de vernieuwde vormgeving van Trouw - met schreefloze letter! - toch bewijst dat het ook anders kan.

Flora normal

Swift normaal

Maar je kunt de vormgeving niet los zien van de inhoud. Als Trouw indertijd alleen een facelift had ondergaan zonder ook inhoudelijk te verjongen, was het deze krant net zo vergaan als de Engelse The Guardian. Deze verliest enorme aantallen abonnees die zich bekocht voelen nu de uiterlijk vernieuwde krant inhoudelijk niets veranderd is.

Met deze twee bedenkingen in het achterhoofd bestaat er voor mij geen ‘mooiste letter’. Oude geliefden heb ik wel, maar dat zijn helemaal niet de mooiste. Heel grove lettertypes als de Monotype Plantin en de Trump Medieval bijvoorbeeld. Die bezitten een robuustheid die ik ook graag in mijn eigen letters zou zien. Van mijn eigen letters vind ik de Swift heel erg mooi en ik vind het prettig dat die nogal eens gebruikt wordt. Een echt topprodukt van een Engelse collega is de Galliard, een smakelijke letter, conventioneel en toch eigenzinnig genoeg. Op de veelgebruikte Bembo ben ik helemaal uitgekeken: dat is een al te gemakkelijk paradepaardje geworden.

Over typografische vorm denk ik net zo als over letters: ik hou er niet van als iets helemaal perfect is. Ik heb veel liever dat er eigenaardigheden in zitten, wat het tot een uitgesproken en levendig produkt maakt. In dit kader kun je zeggen dat Nederland barst van de mooie tijdschriften. De Nieuwe Revu heeft er een tijdje goed uitgezien. Vorm en inhoud gingen toen consequent samen. Heel lelijke tijdschriften zijn er ook, bijvoorbeeld Elseviers Weekblad en de oude Haagse Post. HP maakte van veel te grove middelen gebruik; de schreeuwerigheid en oppervlakkigheid reflecteerden naar mijn mening de inhoudelijke malaise van dat weekblad.’

Vormgeving van Onze Taal

Na zeven jaar is ook Onze Taal weer eens aan een nieuwe vormgeving toe: met ingang van het komende januarinummer krijgt het blad een geheel nieuw uiterlijk. Wat is uw oordeel als vakman over de huidige vormgeving?

‘Eigenlijk ziet Onze Taal er helemaal niet zo slecht uit, alleen is de vormgeving wat nuchter. Iets te keurig en te droog. De gebruikte Stempel Garamond, een echte “tekstletter”, vind ik met zijn klassieke uitstraling wel geschikt voor een blad met zo'n nadruk op tekst. Jammer is dat de combinatie met de kopletters zo weinig spanning oplevert. Echte bezwaren heb ik tegen de plaatsing van de koppen tussen lijntjes: daardoor leiden koppen en artikelen een totaal gescheiden leven. Ook is het begin en het einde van artikelen vaak onduidelijk aangegeven.

En de illustraties? Die vind ik - met uitzondering van de bizarre en humoristische cartoons van Hein de Kort - niet best. Waarom vraag je Kamagurka of Mark Smeets niet? De schade is dus beperkt, maar er gebeurt ook in de vormgeving van Onze Taal te weinig.’