Onze Taal. Jaargang 59

[p. 214]

Automatische correctoren: hoe slecht moet je ervoor schrijven?

Riemer Reinsma

Iedereen maakt taalfouten. Bijna iedereen weet dat ook van zichzelf. Die wetenschap is niet toereikend om taalfouten te voorkomen. Wie groter als schrijft en op hetzelfde moment inziet dat hij een fout maakt (of in elk geval iets schrijft dat velen afkeuren), heeft geluk. Veel scribenten zullen bij spelfouten niet eens beséffen dat ze iets fout doen. Daarom is het prettig dat er de laatste jaren computerprogramma's op de markt komen die teksten corrigeren op taalfouten. Ik bedoel niet de spellingcheckers die een vast onderdeel zijn van zowat alle gangbare tekstverwerkingsprogramma's. Het gaat me om los verkrijgbare programma's, die allerlei andere soorten taalfouten opsporen: automatische correctoren.

Op dit moment is er alleen programmatuur in de handel die Engelstalige teksten controleert. Het zal helaas nog wel even duren voor er een programma komt dat Nederlandstalige teksten op fouten kan navlooien. Toch wil ik in dit artikel vier van zulke Engelse programma's bespreken. Niet alleen omdat veel lezers van Onze Taal profijt van zo'n programma kunnen hebben bij het schrijven van een Engelse brief of een Engels artikel. Maar vooral omdat de automatische correctoren een interessant nieuw verschijnsel zijn. Op den duur zullen er zeker Nederlandse versies komen.

Alles mag, niets hoeft

De vier automatische correctoren, in het Engels meestal ‘grammar checkers’ genoemd, heten Grammatik IV, Correct Grammar, RightWriter en StyleWriter. De programma's geven in de tekst aan op welke plaats(en) de scribent een fout maakt of zou kunnen maken. Dat gaat zo: het woord of de woordgroep waarbij een probleem wordt gesignaleerd, licht op in de tekst. Tegelijk lees je in een ‘venster’, elders op het beeldscherm, waarin dat probleem bestaat en wat je eraan kunt doen.

Een voorbeeld: de zinsnede ‘each tables’ licht op en het commentaar luidt:

Check: each tables

Advice: Usually each is used with a singular noun.

Daarna kan de gebruiker zelf besluiten of hij de tekst wil wijzigen. Het programma geeft dus in feite alleen adviezen. Alles mag, niets hoeft.

Het meest opvallende aan deze ‘grammar checkers’ is dat ze hun naam weinig eer aandoen: ze bevatten weinig echte grammatica. De beste prestaties in deze categorie levert dan nog Grammatik IV, dat elf soorten grammaticale correcties aanbrengt. Het programma bewaakt bijvoorbeeld de congruentie van onderwerp en persoonsvorm (dat doen Correct Grammar en RightWriter trouwens ook) en signaleert dubbele ontkenningen. ‘Don't use no double negatives’, schertst het beeldscherm. Grammatik wijst je er ook op wanneer je een ‘split infinitive’ gebruikt.

Van een split infinitive wordt gesproken wanneer je tussen to en de infinitief een of meer woorden zet; bijvoorbeeld ‘Grammatik IV's goal is to boldly go where no writing analyzer has gone before.’ Verder val je bij Grammatik door de mand als je a American schrijft. Ook bestrijdt Grammatik de dubbele comparatief (more better in plaats van better).

Toch klinkt het allemaal mooier dan het soms is. Alle vier programma's hebben een belangrijke beperking: ze missen een ‘zinsontleder’, dat wil zeggen een computerprogramma dat automatisch zinnen kan ontleden. Ze kunnen alleen ‘kijken’ naar de volgorde van de woorden in een zin en ‘weten’ (vaak) wel tot welke woordklasse de verschillende woorden behoren, maar hebben geen ‘inzicht’ in de grammaticale bouw van de zin. In een simpele zin als ‘John strike the dog’ geeft Grammatik nog wel aan wat er loos is, want het ‘weet’ dat strike het enige werkwoord in de zin is en dat John, als direct voorafgaand woord, het onderwerp moet zijn van strike.

Maar in ingewikkelder zinnen gaat het mis. Zo heeft Correct Grammar niet in de gaten dat er een fout zit in ‘Will Tom works at night?’ Het programma kan nu eenmaal niet ‘weten’ dat in een vraagzin de persoonsvorm voorop kan staan, en dat er in dit geval geen congruentie bestaat tussen Tom en works maar tussen Tom en Will.

Let op uw stijl

Een tweede categorie fouten ligt op het gebied van spelling, interpunctie, alinea-indeling en aanverwante zaken. Zo controleert Grammatik of je de naamvals-s goed gebruikt (‘The writers able friend’ kan niet door de beugel), en het ziet erop toe dat je, nadat je aanhalingstekens geopend hebt, ze ook weer netjes sluit. En het roept je tot de orde als je midden in een woord plotseling een hoofdletter schrijft. Met dit laatste type foutmeldingen druist Grammatik overigens in tegen de in de Engelstalige computerindustrie heersende mode om het eerste en tweede deel van een samenstelling, wanneer dat een eigennaam is, aan elkaar te schrijven en het tweede woorddeel met een hoofdletter te spellen:

RightWriter, StyleWriter, WordPerfect. Verder slaan sommige programma's, zoals Grammatik IV, ook alarm wanneer een alinea maar één zin bevat, of wanneer een zin begint met een cijfer.

In de derde plaats stellen alle vier programma's allerlei onvolkomenheden op het gebied van stijl aan de kaak. Ze protesteren alle vier wanneer je een zin met een nevenschikkend voegwoord zoals and of but begint. Persoonlijk ben ik niet echt blij met deze waarschuwing; ik vind het een onzinnig, schoolmeesterachtig verbod. Wat me wel verheugt, is dat alle programma's je waarschuwen als je een passieve zin hebt geschreven, en je adviseren er een actieve zin van te maken. Verder maken ze je erop attent als een bepaalde zin (te) lang is, en ze wijzen je erop wanneer je uitdrukkingen uit het ‘slang’ gebruikt, informeel jargon, clichés, vage of overbodige bijwoorden zoals really en awfully, ar-

[p. 215]

chaïsmen, enzovoort. Meestal doen ze je ook alternatieven aan de hand. Heb je bijvoorbeeld de uitdrukking a number of gebruikt, dan vertelt RightWriter je dat dat omslachtig is, en raadt hij je aan om some of several te gebruiken.

Handig - ook voor de Nederlandse gebruiker - vind ik bovendien dat de programma's je waarschuwen dat een bepaald woord vaak wordt verward met een ander woord (bijvoorbeeld among en between) en dat ze het gebruiksverschil tussen de woorden uit de doeken doen. Bij dit laatste moeten we overigens wel bedenken dat de automatische correctoren je vaak niet kunnen vertellen of je in een bepaald concreet geval wel of niet een fout maakt. De automaten hebben namelijk geen enkel idee wat de woorden die ze in de tekst aantreffen, betekenen. Grammatik geeft dat ook ronduit toe. Wel is Grammatik in staat woordsoorten te onderscheiden: het werkt met een ingebouwd woordenboek waaraan woordsoortlabels gehecht zijn. Daardoor kan Grammatik soms ‘zien’ of een bepaald woord, gezien de woordsoort waartoe het behoort, op een verkeerde plaats in de zin staat. Maar als de woorden die tot verwarring aanleiding geven tot dezélfde woordsoort behoren, staat ook Grammatik machteloos. Het kan ons dus bijvoorbeeld niet vertellen hoe we de zin ‘My principal is on vacation’ moeten spellen: is het principal of principle?

Overgevoelig programma

Er kleven nog meer onvolkomenheden aan de automatische correctoren. Ze bevatten regels waarmee ze allerlei problemen en fouten kunnen opsporen, en leveren daarbij commentaar. Dat is mooi. Maar het hangt van de taalkundige kwaliteit van de programmatuur af of dat in de praktijk steeds bevredigend werkt. Er zijn twee gevaren. Ten eerste: de regels zijn te ruim gesteld. Dat heeft tot gevolg dat er soms ten onrechte fouten worden gesignaleerd: het programma is ‘overgevoelig’. Zo hanteert Grammatik de regel dat het onbepaald lidwoord niet a maar an luidt indien het wordt gevolgd door een klinker. Het programma tikt je dus op de vingers als je a laat volgen door een woord dat met een a, e, i, o of u begint. Blijkbaar is Grammatik niet op de hoogte van het verschil in uitspraak tussen de u aan het begin van unusable en die in usable. Wanneer Grammatik roept dat a usable fout is, slaat het de plank mis. Collega Correct Grammar heeft deze zaak wel goed aangepakt.

Tweede gevaar: de regels zijn te krap geformuleerd, het programma laat dus fouten zitten. Neem het verbod op een dubbele comparatief. Grammatik bespeurt wel onraad als je schrijft more better maar als je more worse intikt, zwijgt het in alle talen. Het systeem herkent blijkbaar alleen comparatieven op -er!

Voor wie, en welke?

Welke van de vier correctoren is de beste? Geen gemakkelijke vraag. Ze hebben een flink aantal soorten foutmeldingen met elkaar gemeen, maar ze hebben elk ook veel eigens. Mijn indruk is dat Grammatik en RightWriter de beste prestaties leveren, al heeft ieder zijn eigen sterke punten. Grammatik is beter op het gebied van de grammatica, RightWriter moet het vooral hebben van zijn adviezen inzake woordkeus.

Ten slotte: voor wie zijn die automatische correctoren eigenlijk bedoeld? In het blad English today (juli 1989) schrijven de makers van StyleWriter, Nicholas Wright en Rosemary Tilley, dat zij hun afnemers vooral zoeken onder mensen in bedrijven en instellingen, die in verband met hun werk regelmatig moeten schrijven maar zich nooit tot de schrijvende professie zouden rekenen. Ik denk dat Wright en Tilley de spijker op de kop slaan. Misschien heb je aan een automatische corrector zelfs meer naarmate je minder schrijftalent bezit.