Onze Taal. Jaargang 59

[p. 212]

Het Nederlandse briefgeheim

René van Stipriaan - Universiteit van Amsterdam

Geregeld klinken er stemmen die beweren dat er in Nederland geen echte briefcultuur bestaat. Epistolair talent zou hier niet zo goed kunnen gedijen als in het ons omringende buitenland. Schreven onze beroemdste briefschrijvers, Erasmus, Belle van Zuylen en Vincent van Gogh, niet uitsluitend dan wel voor het grootste deel hun brieven in een andere taal dan het Nederlands en aan veelal buitenlandse correspondenten?

Nog afgezien van de vraag hoe je over zoiets verborgens als briefverkeer zo stellig kunt zijn, lijkt het pessimisme vooral voort te komen uit de veel te hooggespannen verwachtingen waarmee elke uitgave van Nederlandse brieven tegemoet wordt getreden. Op grond van een kleine voorpublikatie in een literair tijdschrift wordt een briefschrijver al snel tot de Nederlandse Flaubert, Stendhal of Byron uitgeroepen. De uitgave van de complete brieven wil in dat licht bezien nog wel eens een saaie, zakelijke en zuinige indruk maken.

Niet om de kwaliteit

Wanneer we de postuum uitgegeven brieven van onze grote auteurs opslaan, verwachten we iets te zullen lezen wat nog spannender en nog briljanter is dan het bij leven gepubliceerde werk. De fascinatie voor de mens achter het oeuvre wordt door het lezen van briefwisselingen lang niet altijd bevredigd. De nieuwsgierige lezer vergeet, in zijn teleurstelling, dat hij op dat ogenblik iets leest wat helemaal niet voor zijn ogen bestemd is geweest. Vele briefwisselingen worden, zoals in de onvolprezen serie ‘Achter het boek’ van het Letterkundig Museum, om (literair-)historische redenen uitgegeven, en niet zozeer vanwege de literaire kwaliteiten.

Meestal zijn het auteurs rond belangrijke literaire tijdschriften als De gids (Potgieter, Busken Huet), De nieuwe gids (Kloos, Van Deyssel, Van Eeden e.a.) en Forum (Ter Braak, Du Perron) wier brieven in vaak uitstekend geannoteerde edities openbaar gemaakt worden. Deze uitgaven zijn voor biografen, wetenschappelijk onderzoekers en doorgewinterde literatuurliefhebbers vaak onuitputtelijke bronnen van wetenswaardigheden. Wie kende wie, wie las wat en wanneer, hoe kwamen belangrijke werken tot stand? enzovoort.

Buiten de kring van de echte kenners worden dergelijke briefuitgaven maar zelden genoten. Ze zijn misschien te ‘literatuurderig’. Het zijn bijna altijd literaire kwesties of organisatorische zaken rond een tijdschrift of een beweging die de eerste aanleiding voor het schrijven van een brief vormen. Dat er tussen de zaken door in de brieven van bijvoorbeeld Van Deyssel, Kloos en Du Perron talloze prachtige passages verborgen zitten, maakt het lezen ervan tot een spannende fijnproeverij. Maar we verwachten van een schrijver dat hij van werkelijk álles literatuur maakt.

Inspiratie uit isolement

Lang niet alle schrijvers zijn enthousiaste briefschrijvers. Zo noemde Herman Heijermans, die toch een zeer produktief auteur was, zich ‘den hater van alle correspondentie’, en hij klaagde tegenover zijn correspondenten regelmatig over de moeite die het schrijven van een (meestal zeer kort) levensbericht hem kostte. Daartegenover staat Gerard Reve, voor wie het corresponderen een tweede natuur is en die zijn correspondenten voorhoudt niets per telefoon te doen ‘wat ook per brief kan’.

Bij elke nieuw verschijnende briefwisseling hopen we meegevoerd te worden naar een onbekende, intieme wereld. En inderdaad, waar zijn de Nederlandse liefdesbrieven of scheldbrieven; welke Nederlandse auteur heeft in een lange reeks brieven opgeschreven wat hij in dicht- of prozavorm niet kwijt kon?

Toch hebben we niet zoveel te klagen. Wat te denken van het vele duizenden brieven omvattende epistolaire oeuvre van Multatuli, waarin we de gangen van deze gepassioneerde en getergde wereldverbeteraar nauwkeurig kunnen volgen? Er zijn nog veel meer meeslepende briefschrijvers wier verzamelde correspondentie zich laat lezen als een roman: Gerrit van de Linde (alias ‘de Schoolmeester’) bijvoorbeeld, of de helaas nauwelijks aan het grote publiek bekende negentiendeeeuwse indoloog Herman Neubronner van der Tuuk; Van Gogh uiteraard, of Wim Walraven, Etty Hillesum en Jan Hanlo. Wat bij hen opvalt, is dat ze in hun tijd nauwelijks in het middelpunt van het culturele leven stonden, maar daarentegen meestentijds een teruggetrokken bestaan leidden. Epistolair talent lijkt dan ook gebaat bij een zeker isolement. Een persoonlijke brief posten en vervolgens op weg naar huis de geadresseerde bij de groenteboer tegen het lijf lopen, is doorgaans funest voor de continuïteit in een correspondentie.

Misschien laat epistolair talent zich het best omschrijven als het vermogen om met een zekere regelmaat in het korte bestek van een brief, aan de hand van gebeurtenissen, sentimenten en opinies een zelfportret te schetsen. Naarmate de afstand, in geografische zin maar ook qua leefwereld, groter wordt, bestaat er eerder aanleiding in geuren en kleuren verslag te doen dan wanneer je voortdurend elkaars pad kruist, of met elkaar telefoneert.

De onschuld verloren

Zal een van de bovengenoemde briefschrijvers, die bij leven maar hoogstens een bescheiden roem genoten (Hanlo uitgezonderd), ooit beseft hebben dat zijn of haar brieven postuum uitgegeven zouden worden? Waarschijnlijk niet. Ze schreven wat ze de geadresseerde te zeggen hadden, meestal ongeretoucheerd, lucht gevend

[p. 213]

aan passies, ongenoegens en twijfels. De eeuwenoude gewoonte om je naaste verwanten en intieme vrienden van tijd tot tijd een portretje te zenden, lijkt in deze hogere vorm van briefcultuur zijn literaire equivalent te vinden.

Met het populair worden van het egodocument, en het aanzwellen van de stroom briefpublikaties, begint het net zich rond de hedendaagse literaire briefschrijver te sluiten. De jonge romanschrijver A.F. Th. van der Heijden merkte ooit op dat ‘je zelden meer een brief kunt schrijven zonder de bijgedachte: het kan wel eens in verkeerde handen vallen’. Met spijt noemde hij dat ‘het verlies van de onschuld’. Het besef dat je brieven te zijner tijd publiek domein dreigen te worden, zou inmiddels wel eens vele generaties briefschrijvers parten gespeeld kunnen hebben. Hoe kun je nog vertrouwelijk zijn tegenover de geadresseerde als je de nieuwsgierige ogen van een grote groep onbekende lezers in je rug voelt prikken?

Steeds vaker nemen auteurs zelf het initiatief tot briefuitgaven. De schrijver selecteert zelf de brieven die hij publiek wil maken, brengt hier en daar correcties aan en haalt passages weg die om welke reden dan ook niet in het boek thuishoren. Gerard Reve's brievenboeken, zoals Brieven aan Josine M., beschouwen we inmiddels als een wezenlijk onderdeel van zijn oeuvre, om niet te zeggen van de naoorlogse Nederlandse letterkunde. August Willemsen kwam op het idee om de brieven die hij tijdens meerdere bezoeken aan Zuid-Amerika naar vrienden in Nederland verstuurde, met behoud van de briefvorm te bewerken tot een lopend verhaal. De brieven werken als momentopnamen, waarin de beelden van Brazilië steeds worden gefilterd door de stemming van het ogenblik. Een effect dat met een verslag achteraf nooit te bereiken zou zijn geweest.

Knip- en plakwerk

Enige jaren geleden verscheen in twee delen Jeroen Brouwers' Kroniek van een karakter, waarin hij honderden brieven die hij in de jaren 1975-1985 aan vrienden en bekenden had verstuurd, samenbracht. In zijn voorwoord geeft Brouwers te kennen dat hij de originele brieven voor deze uitgave drastisch onder handen heeft genomen. Hij heeft erin geschrapt, brieven samengevoegd, namen en dateringen veranderd, en al te delicate passages weggelaten. Wat resulteerde, was ‘een kroniek van tien jaar schrijversleven, huwelijksleven, plattelandsleven, enzovoort’. Brieven vormen aldus de grondstof voor wat misschien het best een autobiografie in briefvorm mag heten. Aan de brief is hier welbewust de status van authentiek document ontnomen. Dat echter niet iedereen gelukkig was met Brouwers' knip- en plakwerk moge blijken uit de reactie van de inmiddels overleden uitgever Geert van Oorschot, aan wie in Brouwers' Kroniek meerdere brieven gericht zijn. Naar verluidt zou hij meteen na het verschijnen van het eerste deel Brouwers hebben opgebeld en hem hebben gevraagd, op de hem eigen knorrige wijze, of hij misschien het adres en telefoonnummer kon krijgen ‘van die Van Oorschot aan wie je zoveel van die prachtige brieven hebt geschreven’.

Een vorm van lijfsbehoud

Het bewerken van brieven blijft een gevoelig punt; ondanks het voorbehoud dat de auteur maakt over de authenticiteit, wil de lezer er een historisch document in blijven zien. Overigens is het bewerken en publiceren van de eigen brieven zo oud als de weg naar Rome. In de oudheid, in de Middeleeuwen (denk aan Hadewijch) en de Renaissance werd de persoonlijke brief al geregeld voor literaire en didactische doeleinden aangewend. Wat te denken van Petrarca, die in verschillende brievenbundels honderden van zijn brieven bijeenbracht en zo welbewust, en vaak grondig herzien, zijn visie op de gebeurtenissen van zijn tijd op het nageslacht overdroeg?

Hoe jammer het voor de waarheidszoeker ook is om het zicht op de originele documenten te moeten missen, voor de literaire briefschrijver is het redigeren van de eigen brieven een vorm van lijfsbehoud. Elke briefschrijver heeft recht op geheimzinnigheid, intimiteit en schaamteloosheid. We zouden er beter aan doen een brief die gedrukt is niet langer als een brief te beschouwen. Een brief wordt in beginsel alleen door de geadresseerde gelezen, en de inhoud is altijd in meerdere of mindere mate geheim. Bij een echte brief hoort een gesloten couvert, een met de hand geschreven adres, en ook het wachten op de post, de nerveuze handen die de enveloppe opensnijden en de velletjes openvouwen, en de neiging om meteen te antwoorden. De Nederlandse briefcultuur speelt zich af in het verborgene. Waarom zouden we aan onze schrijvers het genoegen ontzeggen daaraan deel te nemen?