Onze Taal. Jaargang 59

Van woord tot woord
Brief

Marlies Philippa

Onlangs genoot ik van een herhaling van de film Brief encounter op de tv. Toen ik deze film voor de eerste keer zag - ik zat nog op de middelbare school - was het woord brief uit de titel een ‘valse vriend’ voor mij, zoals de eend uit Anjou die een hertog bleek te zijn. Ik dacht bij Brief encounter dat het om een ontmoeting per brief zou gaan en raakte dan ook een beetje verward door al die treinen en stations.

De oorspronkelijke brief

Toch heeft het Nederlandse brief evenals het Duitse Brief wel degelijk met het Engelse bijvoeglijk naamwoord brief ‘kort, kortstondig, beknopt’ te maken. Het zijn in de Germaanse talen leenwoorden uit het Latijn. Nederlands brief is al heel vroeg ontleend aan het Latijnse zelfstandig naamwoord breve ‘kort schrijven’, een afleiding van brevis ‘kort’. Aanvankelijk was een brief in het Nederlands een schriftelijk bewijsstuk, een akte, een oorkonde. Deze betekenis vinden we nog in geloofsbrief, schuldbrief, vrachtbrief, vrijbrief en in een uitdrukking als hij heeft de oudste brieven. In het Middelnederlands kende men ook een sendebrief, een ambtelijke brief of missive, een brief die men verzond, en daaruit is de huidige betekenis ontstaan.

Onder de woorden die de laatste tijd uit het Engels in het Nederlands zijn gekomen, zitten er een paar met het element brief: briefcase ‘diplomatentas’, briefen ‘inlichten, instrueren’ en briefing ‘instructie(bijeenkomst)’. Deze zijn niet afgeleid van het Engelse adjectief ‘kort’, maar van het substantief ‘instructie, ambtelijk stuk’.

Brief is een vroege ontlening in de Germaanse talen. Dat kunnen we zien aan de klinker ie. Dat een ontleende lange -e- in een ie veranderde, is een oude klankontwikkeling, die bijvoorbeeld ook heeft plaatsgevonden in Griek, spiegel en priester. Maar onze taal heeft Latijns brevis/breve in latere tijd opnieuw ontleend. Het woord zit opgesloten in breviatuur ‘afkorting’ en in zuiverder vorm zien we het in breve ‘pauselijk (kort) schrijven’. In dezelfde religieuze sfeer bevindt zich brevier, dat van Latijns breviarium komt. Als gebedenboek is een brevier een handzame verkorting van de oudere lange-getijdenboeken. Van wereldlijke aard is het brevet ‘akte, diploma’; voorheen in Frankrijk duidde het een gunstbrief aan, een ‘koninklijk geschrift tot verlening van titel of voorrecht’. Brevet is een leenwoord uit het Frans, een Franse verkleiningsvorm van het Latijnse breve.

Het kattebelletje

Al was een brief kort, een letter is nog veel korter. Toch heeft dit woord in het Frans (lettre) en het Engels de betekenis ‘brief’ kunnen krijgen. Deze betekenis is afkomstig van het meervoud van het Latijnse littera. De letters groeien aaneen tot een tekst, een document, een brief. Ook vormen zij de basis van de litteratuur, de schone letteren, de letterkunde.

Een brief kan ondanks zijn oerbetekenis best lang zijn, een kattebelletje (kort briefje) is dat nooit. In eerste instantie denkt men (dacht ik) bij kattebelletje aan de uitdrukking de kat de bel aanbinden, maar daar heeft het niets mee van doen. Bij deze zegswijze gaat het werkelijk om een kat en een bel: volgens een bekende fabel hadden muizen en ratten besloten om de kat een bel om te hangen, maar toen puntje bij paaltje kwam, durfde niemand het aan. Kattebelletje is ontstaan door volksetymologie. Het is vervormd uit cartebelle ‘klein geschrift, brochure, traktaatje’, een ontlening aan het Italiaanse scartabello, dat van het Middeleeuws-Latijnse cartabulum ‘register’ komt. Cartabulum is afgeleid van Latijns charta, waaruit ook charter en kaart zijn ontstaan. Het Latijn heeft het woord van het Griekse chartès ‘papyrusblad’, dat waarschijnlijk uit het Egyptisch stamt.

De post gefaxt

De meeste brieven gaan op de post. Het woord post is etymologisch verwant met poneren en positie. Het Latijnse ponere ‘leggen, plaatsen, stellen’ ligt eraan ten grondslag. Post komt van het Italiaanse posta, dat een standplaats, een station was waar paarden en boten gewisseld konden worden.

Tegenwoordig verzendt men zakenbrieven nauwelijks meer per post, men faxt ze. Het Engelse fax ‘telekopieerapparatuur’ is in onze taal overgenomen en daarna werd er een werkwoord van gemaakt. Fax is een verkorting van facsimile ‘reproduktie, kopie’. Het Latijnse woord facsimile gebruikt men in het Nederlands voornamelijk bij fotografische afbeeldingen van oude handschriften en gravures, maar in zijn verkorte Engelse vorm is het heel gewoon geworden in de telecommunicatie. Facsimile betekent ‘gelijkmaking’. Fac komt van het werkwoord facere ‘maken, doen’ en simile is ‘gelijk’. We vinden simile ook in simuleren ‘nabootsen, voorwenden’ en in simultaan ‘gelijktijdig’.

De post is traag tegenwoordig en faxen gaat snel. Maar het denkwerk en het handwerk blijven: de brief, hoe kort ook, moet eerst geschreven worden, in letters.