Onze Taal. Jaargang 59

[p. 206]

Verboden brieven
‘Naar keuze f 100.000, - of een Porsche’

F. Jansen

Toen u dit exemplaar van Onze Taal uit uw stapeltje post viste, lag er vast ook eentje bij: zo'n vrolijk gekleurde envelop met groot opschrift als ‘Feest bij Edex’ of ‘Durft u 50.000 gulden in de prullenbak te gooien?’ U weet dan dat u weer deelnemer was aan een sweepstake, ‘een actie waarbij prijzen ter beschikking worden gesteld aan ontvangers van een reclameboodschap, zulks afhankelijk van een door trekking vooraf toegekend nummer en van terugzending van dat nummer door de ontvanger’. U weet eveneens dat de inhoud van de envelop alle mogelijke verleidingskunsten zal bevatten. Maar wist u al dat lang niet alles in zulke brieven geoorloofd is?

Kortgeleden werd een collega uit een vergadering weggeroepen omdat er thuis iets ergs was gebeurd. Zijn negenjarige dochter Marjolein was aan de telefoon. Hoogst opgewonden meldde ze dat hij 50.000 gulden had gewonnen. Het kostte mijn collega al zijn overredingskracht om haar ervan te overtuigen dat ze maar beter niet op die prijs kon rekenen.

Een bindend adviseur

Er zijn er meer zoals Marjolein: korte tijd verkeren ze door een sweepstakebrief in een roes van weelde, daarna voelen ze zich vaak bekocht. Op den duur is dat een schadepost voor de postorderbedrijven, die zulke sweepstakes meestal organiseren. Om de schade tegen te gaan, heeft de Nederlandse Postorderbond enige jaren geleden een bindend adviseur voor sweepstakes aangesteld. Deze bindend adviseur heeft als taak om in tweede instantie (dus nadat iemand eerst vergeefs een klacht heeft ingediend bij de sweepstake-organisator) klachten te toetsen aan een reglement. Dit reglement is in 1989 aanzienlijk aangescherpt. De adviseur kan leden van de postorderbond een tuchtrechtelijke maatregel zoals een berisping opleggen, of zelfs een schadevergoeding toekennen.

Een bedrijf kan al een berisping krijgen als een gemiddelde lezer zich redelijkerwijze door de brief misleid kan voelen. Voor het opleggen van een boete is meer nodig. Dat gebeurt pas als de tekst ook bij nauwkeurige lezing misleidend is.

Hebzucht uitgebuit

Veel bepalingen uit het reglement kunnen hier buiten beschouwing blijven, omdat ze op de organisatie van de sweepstake betrekking hebben. Interessant voor briefliefhebbers zijn de bepalingen die betrekking hebben op het taalgebruik; zij zeggen iets over de grens tussen ‘suggestief’ en ‘misleidend’. Ik zal een paar bepalingen onder de loep nemen.

(1) ‘Het, mede door opmaak, wekken van de suggestie, dat de geadresseerde reeds winnaar is van een prijs met een belangrijke geldswaarde, is niet toegestaan.’

De volgende teksten, uit sweepstake-acties van de laatste jaren, mogen nu dus niet meer:

-	U wint naar keuze f 100.000,- of een Porsche of een Finse bungalow.
-	Het staat absoluut vast dat u dankzij uw geluksnummer de winnaar bent geworden van een van deze schitterende horloges.

Bepaling (1) is in twee opzichten interessant. Ten eerste door de toevoeging mede door opmaak. In veel brieven is er een (te) groot verschil in typografie tussen de belofte U BENT WINNAAR! en de voorwaarden waaraan de lezer eerst moet voldoen. De eerstvolgende tekst is, denk ik, op het randje van aanvaardbaarheid, de andere gaat daar royaal overheen.

[p. 207]

Ten tweede verdient de zinsnede reeds winnaar is de aandacht. ‘Het geluk komt je tegemoet, tegenslag reist met je mee’, zegt een oud spreekwoord. Elke verleider zegt het na. Heeft hij voor zijn publiek een nare boodschap, dan is hij vaag over het tijdstip waarop een en ander gebeurt. Zo mogelijk situeert hij het in een verre toekomst. Heeft onze verleider een positief bericht, dan haalt hij het juist ‘naar voren’. Hij wekt dan de suggestie dat het nu al gebeurt, of liever nog, al gebeurd is; met andere woorden, dat het als een onveranderbaar feit vastligt.

(2) ‘Het opnemen van een uittreksel uit de lijst van winnaars is niet toegestaan.’

Het volgende lijstje is dus tegenwoordig verboden:

Waarom laten redelijke lezers zich door zulke lijstjes overreden? Waarschijnlijk verhogen de lijstjes het realistische karakter van de belofte. Er zullen maar weinig lezers zo naïef zijn dat ze een brief geloofwaardig vinden waarin alleen hún naam als (kandidaat-)winnaar genoemd wordt. Een lijstje, zeker in de vorm van een computeruitdraai, oogt kredietwaardiger. De lijstjes hebben nog een voordeel:

De klant wordt hier impliciet een inerte sukkel, die zijn nalatigheid hopelijk omzet in een reactie.

(3) ‘De schijn wekken, dat de deelnemer aan een sweepstake reeds is doorgedrongen tot een volgende ronde of selectiefase, is niet toegestaan.’

De volgende tekst is nu dus in overtreding:

De bovenstaande tekst is zo werkzaam omdat hij een beroep doet op een vals gevoel van succes: het doorkomen van eerdere ronden geeft wellicht een grotere kans op succes in de laatste ronde.

(4) ‘Het is niet toegestaan de schijn te wekken dat de geadresseerde na inzending een grotere kans maakt op een prijs met een belangrijke geldswaarde dan andere ontvangers van hetzelfde sweepstakeformulier.’

Het volgende voorbeeld geeft derhalve aanstoot:

[p. 208]

Leedvermaak werkt altijd. Sommige brieven gaan daarom nog een stapje verder:

Dit betekent dus, dat als u niet instuurt en op uw nummer blijkt de EXTRA LENTE PRIJS te zijn gevallen, deze prijs wordt uitgereikt aan diegene, die wel heeft ingestuurd en wiens nummer het dichtst boven uw nummer zit. U leest het goed: als u niet instuurt kan de prijs naar een ander gaan. Dat laat u toch niet gebeuren?

Hier is het uitgangspunt dat jaloezie een nog sterkere impuls is dan hebzucht. Geen prijs? Jammer, maar overkomelijk. De buurman wel een prijs? Dat is pas echt vervelend.

Wat is een prijs?

(5) ‘Goederen, diensten of geldbedragen die bestemd zijn om te worden geschonken aan de meerderheid van geadresseerden die hebben gereageerd of waarvan van te voren het aantal niet bepaald kan worden, mogen niet als prijs worden aangemerkt; de aanduidingen “een prijs winnen”, “winnaar” of elke variant daarvan mogen niet met betrekking tot die goederen, diensten of geldbedragen worden gebruikt.’

Tegen deze bepaling werd en wordt vaak gezondigd. Dat weet iedereen die wel eens, net als ik, een vijfentwintighonderdenzoveelste prijs heeft gewonnen: lippenstift.

(6) ‘Bedrijven, die sweepstakes organiseren, dienen duidelijkheid te verschaffen in tekst en opmaak ten aanzien van het feit, dat toekenning van de prijs niet gekoppeld is aan enige verplichte bestelling.’

Deze van onjuiste komma's voorziene bepaling wordt overtreden in

en in:

U kruist een winnend nummer aan en bij bestelling van minimaal f 30,- zal men u dan het geweldige horloge overhandigen waar u recht op heeft.

De bepalingen (5) en (6) zijn vooral interessant omdat ze iets laten zien van taalverzorging in de praktijk. Als daar behoefte aan bestaat, kan de betekenis van gewone woorden nauwer worden omschreven. Prijs heeft meer dan één betekenis: Van Dale geeft onder meer ‘stoffelijke beloning voor een prestatie bij spel, sport of strijd’ en ‘bedragen of voorwerpen die toegekend worden bij de trekking van de loten’. Die betekenissen missen de betekenis ‘beperkt aantal’ uit het reglement. Als bij het hardlopen toevallig slechts drie atleten meedoen, krijgt de laatst binnengekomene de derde prijs. Verstandige ouders zorgen dat alle kinderen op een verjaardagsfeestje een prijs krijgen.

(7) ‘Bedrijven, die sweepstakes organiseren, dienen duidelijkheid te verschaffen ten aanzien van het aantal prijzencategorieën en het aantal prijzen per categorie en een omschrijving waaruit de waarde blijkt of gemakkelijk kan worden afgeleid. Deze bedrijven dienen te vermijden, dat verwarring kan ontstaan tussen het aantal prijzen en het aantal prijzencategorieën.’

Ook hier voert het reglement strijd tegen de inherente vaagheid van taal. Een simpel zinnetje als ‘Er zijn twee prijzen’ is dubbelzinnig. Het kan betekenen dat er maar twee prijzen zijn (gelijke of ongelijke!). Het kan ook betekenen dat er twee soorten prijzen zijn. Het reglement gebiedt dat sweepstakebrieven op dit punt duidelijk zijn. Eigenlijk brengt dat met zich mee dat in elke brief zowel een opgaaf van de soorten prijzen moet voorkomen, als een opgaaf van het aantal prijzen per soort.

Natuurlijk zal een eerlijke sweepstakebrief net zo uitzonderlijk blijven als een fatsoenlijke flirt. De brieven kunnen niet anders dan op de rand van de misleiding balanceren. Daarom maak ik ze altijd open... en omdat ik nog altijd stiekem hoop op die BMW.