Onze Taal. Jaargang 59

Hoogwelgeboren Zeergeleerden Heer
Onze titulatuur: een vitale hoogbejaarde

Liesbeth Gijsbers

Een lezer schrijft de redactie van Onze Taal in augustus 1952:

‘De titulatuur, voor zover die inhoudt de bijkomstige kwalificaties, zoals Weledele, Weledelgestrenge, enz. (dus niet wat de aanduiding van de graad betreft, zoals Dr. Ir. enz.) schijnt mij geheel uit den tijd te zijn. Ik wil daarvan bevrijd zijn, want ik heb gemerkt, dat verscheidene personen zich ook verzetten tegen het slaafse vasthouden in dezen tijd aan die overleefde titulatuur. Heb ik Uw zegen op een dergelijke actie of is U van mening, dat men daaraan niet moet tornen?’

De redactie onthoudt zich in 1952 wijselijk van het zegenen van enig standpunt in deze maatschappelijke discussie over etiquette, omdat er taalkundig nu eenmaal niets over te zeggen valt. Wel roept de redactie haar lezers op tot reacties. Het gaat tenslotte wél om een talige beleefdheidsvorm. In oktober 1952 lezen we de uitslag: het aantal tegenstanders van titulatuur is dan al drie keer zo groot als het aantal voorstanders. Je zou denken dat het gebruik van titels geen lang leven meer beschoren was...

Toch beantwoordt de Taaladviesdienst van het genootschap ook anno 1990 vaak vragen over titulatuur. En terwijl ik even opkijk van het beeldscherm, valt mijn oog onmiddellijk op een envelop van een makelaar in hypotheken; ik lees De Welede... enz. Toeval? Ik geloof het niet. Onze titulatuur heeft zich, zij het moeizaam en op bescheiden wijze, staande weten te houden, fier en statig als zij is. De liefhebber ervan heeft eenvoudig alle protesten eigenzinnig naast zich neergelegd.

Al in de 18de eeuw stak Justus van Effen de draak met titels in de Hollandsche Spectator (deel II, blz. 200): ‘Zo geeft men den tytel van Eerwaardigheid aan een geestelyken, schoon hy zig aan het schandelykste gedrag mogt schuldig maken; zo noemt men een Hoogleeraar Zeer Beroemden Heer, schoon hy zich nooit pogingen mogt afgevordert hebben, om een naam in de geleerde waereld te verkrygen.’

Maar de ware liefhebber titelde rustig voort.

Eén keer, in 1949, sprak de redactie van Onze Taal toch een duidelijk oordeel uit: ‘Wij zien daarin niets anders dan deftigheid zonder zin.’

Onze titulatuur trotseerde ook deze aanval.

Terwijl het briefcliché In afwachting van uw antwoord verblijven wij met gevoelens van de meeste hoogachting zonder pardon plaats moest maken voor een meer eigentijdse afsluiting, kon het al even stoffig klinkende Aan de Edelgrootachtbare Vrouwe tot op de dag van vandaag gebezigd worden.

Breedsprakige traditie

Nederland kent een lange en rijke traditie op het gebied van titulatuur. Een uitgekiend systeem van edelen, gestrengen, achtbaren, geborenen en eerwaardigen maakte de verdeling van onze maatschappij in rangen en standen ook in adressering en aanspreking aanschouwelijk. Met bijwoorden als wel, hoog en zeer werd het systeem verder verfijnd, zodat zelfs de kleinste verschillen in aanzien ermee konden worden uitgedrukt. Burgemeesters, die Belangrijk, Minder Belangrijk en Nauwelijks Belangrijk konden zijn, werden ooit in drie categorieën ingedeeld: de grote-stadburgemeester mocht zich verheugen in de titel Hoogedelachtbaar, terwijl die van het provinciale stadje het maar moest doen met Hoogedelgestreng. De burgemeester van de kleine gemeente kwam er wel erg bekaaid af: voor Weledelgestreng zou hij zich toch bijna moeten gaan schamen? (Dat wel heeft bij mij trouwens altijd al een nare bijsmaak gehad; telkens als ik dat hoor, lees, of uitspreek, gonst er zo'n klein gemeen zinnetje achteraan: wel(maartochookweernietzoheelerg)edel. En dat terwijl ook de Opperrabijn - toch niet zomaar iemand - dit wel werd toebedeeld; we spreken hem aan met Weleerwaarde Zeergeleerde Heer.)

[p. 205]

Wie zich niet door afstamming, studie of werk wist te onderscheiden, viel bij gebrek aan extra toevoegingen onmiddellijk door de mand. Weledel waren we gelukkig allemaal. Maar voor versieringen met gestreng of zeer was heel wat meer nodig. Titulatuur discrimineert. Dat viel vooral op in een tijd waarin het gebruik van titels nog regel in plaats van uitzondering was. Verzet tegen al die in kaart gebrachte rangen en standen bleef dan ook niet uit, en niet alléén uit de hoek der weledelen.

Toch hebben de protesten er nooit toe kunnen leiden dat het gebruik van titulatuur, bijvoorbeeld via wetgeving, volledig overboord gegooid werd. Het is natuurlijk ook vrij naïef te denken dat daarmee ook maar iets zou veranderen aan de maatschappelijke verdeling in rangen en standen: we kennen aan iemand autoriteit toe, ongeacht zijn titel.

Hoe komt het dat we ten aanzien van onze breedsprakige titulatuur zo coulant zijn? Het is nog niet zo erg lang geleden dat in bijna elke zak- en schoolagenda, keurig naast de lijst met feest- en gedenkdagen, het titulatuuroverzicht zijn vaste plaats had.

U-doet-maar-adviezen

Hoewel titulatuur in feite niets meer is dan folkloristische franje, wordt die mening zeker niet door iedereen gedeeld. Een eenmaal verworven titel is een vorm van erkenning, waaraan veel waarde kan worden gehecht. De vergelijking van de regelvullende aanhef met het lintje op de revers dringt zich op: dat is ook een vorm van erkenning waar je trots op kunt zijn óf die je volkomen koud kan laten. Een titel kan gekoesterd worden, omdat hij pas na veel bloed, zweet en tranen in werk of studie werd bemachtigd. Of omdat hij aan de buitenwereld zo mooi en in één oogopslag het blauwe bloed verraadt. Of omdat hij gewoon onze naam zo deftig siert. Kortom, een verworven titel, en het behoud daarvan ligt voor sommigen nogal gevoelig.

Misschien is dát de reden waarom zoveel schrijvers van eigentijdse correspondentieboeken het paragraafje ‘Titulatuur’ voorzien van een voorzichtig u-doet-maar-advies. Inez van Eijk schrijft vrijblijvend in De Brievenhulp: ‘Als u zelf prijs stelt op een vermelding van de titel of als u denkt dat de ander daar prijs op stelt, kunt u dit doen.’ Dan begint Renkema's passage over titulatuur in de herziene Schrijfwijzer heel wat duidelijker: ‘Het weglaten van titulatuur geldt tegenwoordig niet meer als onbeleefd. “De weledele heer J. Jansen” of “De weledelgeleerde heer drs. J. Jansen” of “De hooggeleerde heer prof. dr. J. Jansen” zijn van ouderwetse komaf.’ Toch voegt ook Renkema daar behoedzaam aan toe: ‘Wanneer u toch aan titulatuur wilt vasthouden, gebruik dan de juiste aanduidingen.’

Aan titels kunnen blijkbaar lange tenen vastzitten, waarop niemand graag gaat staan. Dank zij dat gegeven kon titulatuur hoogbejaard-en-toch-nog-zo-vitaal worden. Het gebruik ervan is meer en meer een kwestie van persoonlijke smaak geworden. Het discriminerend gevaar nam daarmee af. Een enkele keer is een oude aanspreekvorm nog net wat meer dan een smaakmaker. Titulatuur biedt ons soms de mogelijkheid onze brief een extra vleugje formaliteit of gewicht mee te geven. We bereiken er de gewenste afstand mee. Want zeg nu zelf: als we de koningin aan moeten schrijven, zijn we toch blij dat de Grote Koenen of Van Dale een passend alternatief geeft voor het wel érg onbenullig klinkende Geachte mevrouw Beatrix?

Voor de liefhebbers

TITULATUUR EN ADRESSERING

Aartsbisschop: Zijne Hooga aardige Excellentie.

Abt: Zijne Hoogwaardigheid.

Advocaat: Weledelgestrenge Heer.

Ambtenaar Referendaris Um, Secr. Generaal): Hoogedelgestrenge Heer.

Ambassadeur: Zijne Excellentie.

Arts: zie Dokter.

Baron: Hoogwelgeboren Heer.

Barones: Hoogwelgeboren Vrouwe.

Bisschop: Zijne Hoogwaardige Excellentie.

Broeder: Eerwaarde Broeder.

Burgemeester: (grotere gemeente): Hoogedelachtbare Heer.

Burgemeester: (kleinere gemeente): Weledelgestrenge Heer.

Commissaris van de Koningin: Zijne Excellentie.

Commissaris van Politie: Weledelgestrenge Heer.

Consul: Weledelgestrenge Heer.

Curator van een gymnasium: Weledelgestrenge Heer.

Curator van een universiteit: Edelgrootachtbare Heer.

Deken: Zeereerwaarde Heer.

Doctor: Weledelzeergeleerde Heer.

Dokter (met doctorstitel): Weledelzeergeleerde Heer.

Dokter (zonder doctorstitel): Weledelgeleerde Heer.

Dominee: zie Predikant.

Gemeenteraadslid: Edelachtbare Heer.

Generaal: Zijne Excellentie.

Gezant: Zijne Excellentie.

Gouverneur-Generaal: Zijne Excellentie.

Graaf: Hooggeboren Heer.

Gravin: Hooggeboren Vrouwe.

Griffier: Edelachtbare Heer.

Hoge-raadslid: Edelhoogachtbare Heer.

Hoofdofficier: Hoogedelgestrenge Heer.

Hoogleraar: Hooggeleerde Heer.

Ingenieur: Weledelgestrenge Heer.

Inspecteur: Weledelgestrenge Heerr.

Jonkheer: Hoogwelgeboren Heer.

Jonkvrouw: Hoogwelgeboren Vrouwe.

Kamerlid: Hoogedelgestrenge Heer.

Kantonrechter: Edelachtbare Heer.

Kanunnik: Hoogeerwaarde Heer.

Kapelaan: Weleerwaarde Heer.

Kardinaal: Zijne Eminentie.

Koning: Zijne Majesteit.

Koningin: Hare Majesteit.

Leraar (met doctorstitel): Weledelzeergeleerde Heer.

Leraar (zonder doctorstitel): Weledelgeleerde Heer.

Lid van Provinciale Staten: Weledelgestrenge Heer.

Lid van de Raad van State: Hoogedelgestrenge Heer.

Meester in de Rechten: Weledelgestrenge Heer.

Minister: Zijne Excellentie.

Minister van Staat: Zijne Excellentie.

Notaris: Weledelgestrenge Heer.

Officier (subaltern): Weledelgestrenge Heer.

Officier van justitie: Edelachtbare Heer.

Opperrabbijn: Weleerwaarde Zeergeleerde Heer.

Oud-minister: Hoogedelgestrenge Heer.

Pastoor: Zeereerwaarde Heer.

Pater: Weleerwaarde Heer.

Paus: Zijne Heiligheid.

Predikant (met doctorstitel): Weleerwaarde Zeergeleerde Heer.

Predikant (zonder doctorstitel): Weleerwaarde Heer.

Prins van het koninklijk huis: Zijne Koninklijke Hoogheid.

Prinses van het koninklijk huis: Hare Koninklijke Hoogheid.

Procureur: Weledelgestrenge Heer.

Professor: Hooggeleerde Heer.

Raadsheer: Edelgrootachtbare Heer.

Rabbijn: Weleerwaarde Heer.

Rechter: Edelachtbare Heer.

Rector: Weleerwaarde Heer.

Ridder in een of andere orde: Weledelgestrenge Heer.

Schoolinspecteur: Weledelgestrenge Heer.

Senaatslid: Hoogedelgestrenge Heer.

Staatssecretaris: Zijne Excellentie.

Substituut-Officier van Justitie: Edelachtbare Heer.

Vice-consul: Weledelgestrenge Heer.

Vrederechter: Edelachtbare Heer.

Wethouder: Edelachtbare Heer.

Zuster: Eerwaarde Zuster.

Om misverstanden te voorkomen: het publiceren van dit lijstje betekent uiteraard niet dat de redactie het gebruik van titels ‘zegent’, laat staan propageert. Evenmin betekent het een afwijzing. Over smaak valt nu eenmaal niet te twisten.