Onze Taal. Jaargang 59

[p. 189]

Van woord tot woord

Marlies Philippa

In vrijen zit het woord vrij. Dat is makkelijk te zien, maar omdat een samenhang in betekenis niet zo duidelijk is, geeft men zich al snel over aan speculaties. De psychiater-seksuoloog Frits Bruinsma deed dit bijvoorbeeld. In mei schreef hij in de Volkskrant: ‘In het woord vrijen komt niet voor niets vrij voor. Het vrijt minder plezierig wanneer men zich gebonden voelt. Vrijheid betekent ook dat je elkaar respecteert.’ Onze-Taallezer Jacques Lameriks reageert hierop als volgt: ‘Ik heb het vermoeden dat vrijen eerder het tegenovergestelde betekent, namelijk iemand uit een clan of groep of categorie bevrijden, vrijmaken, met de bedoeling hem/haar bij de eigen groep in te lijven en aldus wederom niet vrij te laten.’

Van vrij naar vrijen

Geen van beide amateur-etymologen heeft echt ongelijk, al blijft het een hachelijke zaak om op grond van de huidige betekenis van vrij uit te maken wat vrijen oorspronkelijk betekende. Daarvoor moeten we naar de oude bronnen en naar met het Nederlands verwante talen. Het blijkt dan dat vrij aanvankelijk juist helemaal niets te maken had met onafhankelijkheid of ongebondenheid. Vri/vrij was ‘lief, liefdevol, dierbaar’. Van daaruit kon het woord ‘heerlijk, vreugdevol, blij’, maar ook ‘eigen, verwant, bloed- of stamverwant’ gaan betekenen. In de Keltische en de Germaanse talen heeft zich de tegenwoordige betekenis ‘vrij, onbelemmerd’ ontwikkeld: wie tot het stamverband hoorde, was vrij; slaven en krijgsgevangenen waren dat niet. Vrijheid in gebondenheid.

Ons werkwoord vrijen is van vrij in zijn oudste betekenis afgeleid. Het Middelnederlandse vriën betekende ‘liefde betuigen, minnekozen, beslapen, een verhouding hebben’, maar ook ‘een aanzoek doen, om iemands hand vragen’. Door te vrijen maakt men een vrouw tot bloedverwant. Het Zweedse fria (till) is alleen nog maar ‘dingen naar iemands hand’. In het hedendaagse Nederlands daarentegen worden iemand vrijen of naar iemand vrijen nauwelijks meer gebruikt. Dat heeft mede tot gevolg gehad dat men tegenwoordig een meisje pas opvrijt nadat men haar het hof heeft gemaakt. Vroeger was opvrijen het hof maken zelf.

Vriend/vrijthof

Een vrijer is een minnaar en een vrijster een minnares of iemand naar wie nog te vrijen is. Een oude vrijster bezit de potentie nog wel, maar van vrijen zal het wel niet meer komen. Een vrijgezel verkiest het vaak vrij te zijn. Een vriend is altijd gebonden. Mijn vriend is mijn geliefde, maar mijn beste vriend is dat niet. In het Middelnederlands had vriend de betekenis ‘minnaar, beminde’, ‘bloedverwant’ en ‘vriend’. Vriend/vriënd is het tegenwoordig deelwoord van vriën. Door bepaalde rituelen kon iemand vriend worden, dus de status van bloedverwant krijgen.

De Germaanse liefdesgodin was Wodans vrouw Friya, de godin die zo goed kon vrijen. Naar haar is de vrijdag genoemd, een soort vertaling van het laat-Latijnse Veneris dies ‘dag van Venus’, waaruit zich in het Frans vendredi ontwikkelde. De functie van de Romeinse godin Venus kwam overeen met die van de Germaanse Friya.

Er waren twee woorden vriën in het Middelnederlands, twee homoniemen met dezelfde oorsprong. Het oude vriën had met de liefde te maken, het jongere met vrij in zijn nieuwe betekenis. Van vriën ‘vrij maken’ werd bevriën ‘beschermen, omheinen’ afgeleid en daaruit is ons woord bevrijden ontstaan. De -d- is later ingevoegd. Ook vriën zelf kon ‘omheinen’ betekenen, evenals een in het Middelnederlands al uitgestorven woord vriden. Uit dit laatste is vrijthof voortgekomen, dat in het Middelnederlands bestond naast vrihof. Zo'n omheinde hof of tuin trof men vaak aan bij een kerk en daardoor kon vrijthof ook ‘kerkhof’ gaan betekenen. Het vroeg-Duitse equivalent was Freithof. Doordat men een kerkhof met (rust in) vrede associeerde, verving men het eerste deel van deze samenstelling door het Duitse woord voor vrede en zo ontstond Friedhof. Een Duits geval van volksetymologie.

Bevredigen

Vrede is overigens verwant met vrij. Het woord betekende oorspronkelijk ‘rechtstoestand van orde binnen familie of stamverband, toestand van rechtszekerheid binnen een gebied’. De Middelnederlandse uitdrukking enen vredeloos leggen wilde zeggen ‘iemand vogelvrij verklaren, iemand de rechtszekerheid ontnemen’. Bij vrede bestond wettelijke bescherming tegen wapengeweld. Pas later ging vrede ‘wapenstilstand’ of ‘het einde van vijandelijkheden’ betekenen.

Bevredigen ‘vrede doen hebben, tot rust brengen’ had vroeger de betekenis ‘omheinen, beschermen’. Het woord had met vrede ‘rechtsorde in een bepaald gebied’ te maken. Nu is die betekenis wel wat uitgebreid. Bij het vrijen wil een mens tenslotte bevredigd worden!