Onze Taal. Jaargang 59

Wat heet...?
Vroege Nederlanders

Rob Rentenaar - hoofd Afdeling Naamkunde, P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

Voor ordelijk ingestelde geesten blijft het altijd iets slordigs houden: waarom heten de inwoners van Holland nu Hollanders, die van Gelderland Geldersen, Gelderslui of Gelderlanders, maar die van Friesland geen *Frieslanden? Evenmin trouwens als we de inwoners van Zeeland *Zeelanders noemen. Blijkbaar is de verhouding tussen territoriale naam en inwoneraanduiding niet altijd zo eenvoudig geregeld als wij dat zouden willen.

Wonen en heten

In onze georganiseerde maatschappij kennen we een hiërarchie van geografische eenheden waar we ons bewoners of inwoners van kunnen noemen: de straat, de wijk, het dorp of de stad, de gemeente, het gewest, de provincie, het land en het werelddeel. Elk van deze eenheden heeft een naam: de Bloemstraat ligt in de Jordaan in Amsterdam, Amsterdam hoort bij Amstelland in Noord-Holland, Noord-Holland is een provincie in Nederland en Nederland is een deel van Europa. Waar men zich ook in de hiërarchie bevindt, op straatniveau of op Europees niveau, er is altijd een inwoneraanduiding bij te bedenken. Die aanduiding lijkt afhankelijk van de naam van de geografische eenheid: omdat men ergens woont, heet men iets. Er is echter een tijd geweest waarin dit niet altijd opging. Vóór de vestiging van het Frankische staatsgezag in de vroege Middeleeuwen kenden we wel volksstammen, maar niet of nauwelijks politiek-geografische gewesten in de zin van districten of provincies. Voor zover er gebieden met een eigen naam bestonden, waren deze meer door hun landschappelijke samenhang dan door de politiek bepaald.

Stammen in oude tijden

Als we met betrekking tot die periode over ‘stammen’ spreken, denken we tegenwoordig niet meer aan een raciaal begrip, maar meer aan een politiekcultureel verbonden groep mensen onder leiding van een aanvoerder. Deze groepen konden zich onderling ook weer aaneensluiten tot grotere stammen. De klassieke schrijvers hebben ons wel de aanduidingen overgeleverd waaronder deze stammen bekend geweest zijn, maar meestal niet de namen van de gebieden waar zij zich ophielden. Dat komt doordat die namen toen veelal nog niet bestonden. De meeste stammen trokken rond en hadden nog geen permanente vestigingsplaats gekozen. Bovendien werd er in deze vroege periode nog weinig territoriaal gedacht, zodat het niet altijd relevant geacht werd het woongebied van de stam afzonderlijk te benoemen.

Het was dus de aanduiding van de stam zelf die telde. Pas in de loop van de volksverhuizingstijd (300-500 na Chr.) begon er een echte regionale indeling te komen. In de Karolingische tijd blijken alle grotere en kleinere gewesten van het Rijk een naam te hebben. Bij die naamgeving is soms gebruik gemaakt van de oude Germaanse of zelfs voor-Germaanse stamaanduidingen. Die moeten uit een zeer vroege taalfase stammen, want hun oorspronkelijke betekenis is meestal niet of nauwelijks te achterhalen.

Friesland is zo'n geval waar de inwoners hun naam aan het door hen bewoonde gebied gegeven hebben. Aanvankelijk strekte dit gebied zich langs de hele kust van Zeeuws-Vlaanderen tot de Weser uit; de latere provincie is tot wat bescheidener proporties teruggebracht. Toch betekent dit wel dat we de vroegmiddeleeuwse inwoners van de kuststreken van Groningen, Holland en Zeeland in feite als Friezen moeten aanduiden. Wat de spelling van de provincienaam Friesland betreft, is de vorm die met een F begint lange tijd niet de enige geweest. Nog in de grondwet van 1840 luidde de officiële schrijfwijze Vriesland. De spelling Friesland verscheen pas in de grondwet van 1848.

Zeeuwen, Twenten, Drenten

Er is nog een provincie waar de inwoners eerder een etiket opgedrukt gekregen hebben dan het gebied waarin zij woonden: Zeeland. Het woord zeeuw is naar alle waarschijnlijkheid een oude afleiding van zee in de betekenis van ‘iemand die aan zee woont’. Zeeuwen waren dus ‘zee-aanwoners’. Het is niet uitgesloten dat hun woongebied eerst *Zeeuwland, ‘land van de zeeuwen’ geheten heeft. In een vrij vroeg stadium heeft deze naam echter voor die van Zeeland, ‘land aan zee’,

[p. 188]

moeten wijken. Tegenwoordig hebben wij het alleen over Zeeuwen. Lange tijd heeft dit woord echter een vrij onbekend bestaan geleid. In de oudste schriftelijke bronnen tot de zeventiende eeuw toe wordt vrijwel steeds van Zeelanders gesproken.

Andere vroege vogels zijn de Twenten en de Drenten. Het probleem is hier echter dat de verklaring van deze woorden zoveel moeilijkheden geeft dat we al snel in gissingen blijven steken. Het enige wat er met wat zekerheid over te zeggen valt, is dat wij er de telwoorden twee en drie in kunnen herkennen.

Verder gaat het om aanduidingen die reeds rond het begin van de jaartelling bekend geweest moeten zijn, want een Romeinse inscriptie spreekt al van Tuihanti, ‘twenten’. Het is mogelijk dat twenten ‘inwoners van een in tweeën gedeeld gebied’ betekend heeft. Een achtste-eeuwse vermelding van Noord-Twente suggereert dat een dergelijke deling inderdaad bestaan heeft. Hoe evenwel de verhouding tussen de inwoneraanduiding Twent en de streeknaam Twente in die vroege periode geweest is, blijft vooralsnog een raadsel.

Wat Drente en de Drenten betreft, beschikken we weliswaar niet over schriftelijke gegevens uit de Romeinse tijd, maar de opvallende overeenkomst in vorm met de naam Twente maakt het toch wel waarschijnlijk dat we hier eveneens met een voormiddeleeuwse naam te doen hebben. Die zou mogelijk kunnen teruggaan op de drie nederzettingskernen waaruit Drente in de prehistorie bestaan moet hebben, waarbij het nogmaals duister blijft of nu de inwoners of het land het eerst benoemd zijn.

Verscholen inwoners

In een enkele gebiedsnaam kunnen we soms nog een oude inwoneraanduiding zien doorschemeren. Zo bijvoorbeeld in Salland, genoemd naar de bekende Frankische stam der Saliërs, die hier op hun tocht naar het zuiden tijdelijk verblijf gehouden hebben. Verder kent ieder die nog op een ouderwetse lagere school gezeten heeft, natuurlijk de Bataven. Kwamen zij niet ooit op houtvlotten de Rijn afzakken? Zij hadden een reputatie van krijgshaftigheid en democratische gezindheid. Latere generaties hebben daarvan nog dankbaar gebruik gemaakt bij ideologisch getinte naamgevingen, bijvoorbeeld toen in 1619 op de puinhopen van Jacatra het koloniaal middelpunt Batavia gesticht moest worden, of in 1795 bij de vestiging van de eerste eenheidsstaat, de Bataafse Republiek. In een meer neutrale zin zijn de Bataven echter al veel eerder in een naam terechtgekomen en wel in de naam Betuwe, die in de Romeinse tijd Batavia luidde en ‘land van de Bataven’ betekende.

Minder bekend is wellicht dat we bij Humsterland, de naam van een deel van het Westerkwartier van Groningen, met een geval te maken hebben dat verwant is aan dat van Salland. Het element -land is een toevoeging uit de late Middeleeuwen. Oorspronkelijk heette dit gebied Hugmerki, ‘de streek van de Hugen’, waarmee een andere, waarschijnlijk met de Franken verbonden stam aangeduid werd. Een betrekkelijk laat ontstane inwoneraanduiding herkennen we ten slotte in Drechterland, de naam van het oostelijk gedeelte van West-Friesland. Bovendien gaat het om een aanduiding van een wat moderner type, want zij is gevormd als afleiding bij een aardrijkskundige naam. Het desbetreffende gebied is in de volksverhuizingstijd waarschijnlijk niet bewoond geweest. Pas daarna heeft men de mensen die langs het water de Drecht woonden, Drechters kunnen noemen en hun woongebied Drechterland.

De herinneringen aan vroege Nederlanders zijn dus nogal schaars in onze huidige taalvoorraad. Friesland, Zeeland, Twente en Drente blijken de enige gewesten te zijn waar de inwoneraanduiding vóór of tegelijk met de naam van de regio ontstaan is. Daarom spreken we alleen hier van Friezen, Zeeuwen, Twentenaren en Drenten. Overal heten we tegenwoordig naar het gebied waarin wij wonen.