Onze Taal. Jaargang 59

‘God zegene de greep’
De schrijfwijze van samenstellingen

Louis Hoogendoorn - Leiden

‘Schrijf je vierdeklasser nu los, aan elkaar of met een streepje?’ Met deze vraag van een collega van de sportredactie werd mijn aandacht gevestigd op een verschijnsel in de Nederlandse taal dat voor velen kennelijk nog onontgonnen gebied is. Dag- en weekbladen, reclamefolders en kabelkranten wemelen immers van samenstellingen die al naar gelang de voorkeur van de schrijver los, aaneen of met een streepje worden geschreven. En dat terwijl samenstellingen negen van de tien keer als één woord moeten worden gespeld. Kent ‘men’ deze regel niet meer? Volgens taalverzorgers als Renkema en Overduin zou de losse noteringswijze van samenstellingen te wijten zijn aan het Engels.

Om een indruk te krijgen, toetste ik de kennis over het aaneenschrijven van samenstellingen bij 25 studenten Engels (derdejaars en ouder), 25 studenten Nederlands (derdejaars en ouder) en 25 leerlingen van het VWO. De studenten Nederlands vertegenwoordigden de echt geïnteresseerden, de VWO'ers de gemiddelde personen. Als het los schrijven van samenstellingen een anglicisme in de spelling is, zo was mijn gedachte, zullen de neerlandici en de scholieren ontleende samenstellingen vaker los schrijven dan inheemse samenstellingen. De studenten Engels deden mee om de anglicisme-hypothese ook op een andere manier te kunnen toetsen. Als er sprake is van een anglicisme in de spelling, zouden de studenten Engels immers niet alleen de ontleningen, maar waarschijnlijk ook de andere samenstellingen vaker los schrijven dan de overige proefpersonen.

‘Voor de duidelijkheid’

Slechts twee van de 75 proefpersonen schreven alle samenstellingen in het dictee foutloos. Drie proefpersonen maakten slechts één fout. De meeste proefpersonen beweerden na het onderzoek de regel te kennen, maar gaven toe veel moeilijkheden te hebben met bepaalde soorten samenstellingen, zoals lange en ongebruikelijke samenstellingen en ontleningen. Een aanzienlijke groep informanten vergiste zich in de samenstellingen van het type ‘zelfstandig naamwoord + al bestaande samenstelling’ (bijvoorbeeld kleuterdagverblijf, gevarendriehoek en studentenweekblad). De negen studen-

[p. 182]

ten Nederlands die een koppelteken plaatsten, merkten op dat ‘deze woorden vrij lang zijn en problemen geven bij het lezen’. Een student Nederlands had de volgende visie op de schrijfwijze van het woord kleuterdagverblijf. ‘Ik plaats bewust een koppelteken tussen kleuter en dagverblijf om verwarring te voorkomen.’ Daar voegde hij aan toe dat er al een vaderdag en een moederdag was en dat het woord kleuterdag de lezers misschien in verwarring zou brengen. Hij wilde met het koppelteken een duidelijke scheiding aanbrengen en beklemtonen dat dag niet bij kleuter maar bij verblijf hoort. De VWO'ers hadden overigens de meeste moeite met deze categorie. Zij plaatsten veelvuldig streepjes. Eén informant zei dat te doen ‘omdat de samenstellingen te lang waren en zonder streepje zo Duits aandeden’.

Engelse leenwoorden

De ontleningen jetset, serviceflat en airconditioning brachten menig proefpersoon aan het twijfelen. Opvallend was echter dat de losse noteringswijze sporadisch voorkwam. Men maakt alleen de keuze tussen ‘aan elkaar of met een streepje’. Niet één student Engels noteerde de ontleningen overigens los. De overgrote meerderheid koos voor het streepje.

Het woord airconditioning kwam het meest aaneengeschreven voor. ‘Het komt over als een eenheid. Dat schrijf je niet zo snel met een streepje, omdat het een geheel is’, werd na afloop verklaard. ‘Het moet gewoon vast omdat air anders te geïsoleerd komt te staan’, legde een andere informant uit. Het wantrouwen van sommige studenten Engels kan gebaseerd zijn op het feit dat het woord zowel in het Nederlands als in het Engels verschillende schrijfwijzen kent, zowel los als met een streepje. Een goed voorbeeld is offshore: off shore in het Engels, en zowel off shore, off-shore als offshore in de Nederlandse woordenboeken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er bij de schrijfwijze van deze ontlening zoveel fouten worden gemaakt.

Oudemannenhuis

Er was een categorie samenstellingen die nog grotere moeilijkheden opleverde dan de ontleningen. De meeste twijfel onder alle proefpersonen zaaiden samenstellingen waarvan het eerste element al uit een bijvoeglijke bepaling + substantief (achtcilindermotor en oudemannenhuis) bestaat. Een informant vertolkte de gedachte van vele ondervraagden toen hij zijn twijfel niet langer onder stoelen of banken stak en ‘God zegene de greep’ riep bij het noteren van deze woorden. Opvallend was wel dat veel studenten Nederlands na oude een koppelteken plaatsten. Eén studente was zelfs van mening dat dit de enig juiste schrijfwijze was. Immers, zo zou het staan in de Schrijfwijzer van Renkema. Haar conclusie: het oude mannenhuis is een mannenhuis dat oud is, en het oude-mannenhuis is een huis voor oude mannen.

Enig begrip is hier zeker op zijn plaats: het verschil tussen eerste-hulpverlening (voorbeeld in de Schrijfwijzer) en eerstehulpverlening (Van Dale) lijkt enkel nog te schuilen in de mate waarin de eerste twee delen van de samenstelling als geheel worden gevoeld (vergelijk: heteluchtkachel, onderzeeboot).

Dat het allemaal nog verwarrender kon, bleek uit de noteringswijze van het woord achtcilindermotor. De ‘variantenzee’ heeft mijns inziens twee oorzaken. Allereerst de verschillende schrijfwijzen in woordenboeken. Daarnaast speelt de klemtoon een wezenlijke rol. Als men bij het woord tweepersoonsauto de klemtoon op auto legt, heeft men de neiging het woord los te schrijven; valt de klemtoon daarentegen op -soons, dan schrijft men het woord vast.

Naar mijn mening sloten de proefpersonen vaak een soort compromis. Zij hebben geleerd dat je samenstellingen verbonden moet noteren, maar ook dat je in sommige gevallen het koppelteken moet gebruiken. In ieder geval schrijf je de woorden niet los. Bij twijfel wordt de samenstelling niet los en niet vast geschreven, maar kiest men voor de gulden middenweg. Of zoals een student meedeelde: ‘Ik zou echt niet weten hoe ik woorden als achtcilindermotor, airconditioning, oudemannenhuis en jetset zou moeten schrijven. Wat ik wel zeker weet, is dat je deze samenstellingen niet helemaal los schrijft. Bij twijfel kies ik voor het koppelteken: ik zie het als een soort tussenweg.’

Streepjesrage

Aaneen, koppelteken of spatie? Uit de resultaten werd duidelijk dat alle proefpersonen de grootste moeite hadden met de juiste schrijfwijze van bepaalde samenstellingen. We hebben niet kunnen aantonen dat invloed van het Engels bij het onjuist noteren van samenstellingen een grote rol speelt. Bij de proefpersonen was er echter geen duidelijk aanwijsbare tendens om samenstellingen los te noteren, ook bij de Engelse woorden niet. Tevens bleek dat de studenten-Engels geen enkele ontlening los schreven. Wel moesten we constateren dat chaos troef is bij de schrijfwijze van bepaalde samenstellingen.

Er is wel een trend om het koppelteken te gebruiken. Als ik de resultaten van het dictee en de reacties van de informanten mag geloven, heerst er momenteel een ware streepjesrage. Dat blijkt overigens niet alleen uit de resultaten van het dictee, maar ook uit schrijfwijzen in kranten en tijdschriften.