Onze Taal. Jaargang 59

Taal en betekenis
Uren, dagen, maanden, jaren

H.J. Verkuyl - hoogleraar Semantiek en Nederlandse Taalkunde, RU Utrecht

Uren, dagen, maanden, jaren vliegen als een schaduw heen. Nederlanders kennen deze regel wel. In de keuze van het werkwoord wordt iets prijsgegeven van een belangrijk perspectief op tijd, namelijk dat tijd continu en ‘dicht’ is. Iets dat vliegt, doet dat ononderbroken. Ook door andere metaforen wordt continuïteit uitgedrukt: een zee van tijd, een tijdsstroom. De beweging door -stroom uitgedrukt, laat zich ook goed verbinden met het gevoel van voortgang op een tijdsas, een ononderbroken rechte lijn met een richting naar de toekomst. ‘Tijd is dicht’, zeggen wiskundigen, als ze op deze manier over tijd praten: welke twee tijdspunten je ook neemt, er zit altijd weer een punt tussen. Maar ook: tussen twee uren zit altijd een tijdspunt, er is niet een gat - hoe klein ook - tussen twee opeenvolgende uren.

Punten versus stromen

Speeluren, avonden, weekeinden, zomers vliegen als een schaduw heen. Het metrum klopt van geen kant, maar ook los daarvan is er een opvallend verschil met het eerste vers. Een avond zelf kan natuurlijk voorbijvliegen, een zomer ook, maar tussen een avond en de daaropvolgende avond zit altijd een gat.

Het ene uur gaat in een ander uur over, juli en augustus worden niet door een gat gescheiden, maar de maandagavond gaat niet over in de dinsdagavond en twee weekeinden zijn altijd van elkaar gescheiden. Deze informatie ligt opgesloten in de betekenis van de woorden die de genoemde tijdseenheden aanduiden. Een reeks achtereenvolgende avonden is dus niet te vergelijken met een rivierstroom, maar eerder met boven het water uitstekende keien in een bergrivier waar je droogvoets oversteekt door van kei naar kei te stappen: het tussenliggende water telt voor de reeks stenen niet mee, het zijn uitsluitend de stenen die tellen: 1, 2, 3, etc.

Wiskundigen zeggen van natuurlijke getallen als 1, 2, 3, etc. dat er gaten tussen zitten: de reeks 1, 2, 3, etc. is niet dicht. Tussen 1 en 2 zit geen enkel ander getal, want bij gebruik van natuurlijke getallen negeer je de breuken: halven, kwarten, etc. worden dan niet meer meegerekend. In ons taalgebruik is het verschil tussen ‘dichte’ tijd en ‘niet-dichte’ tijd op allerlei manieren zichtbaar te maken. Tussen 1 september en 2 september zit niet 1,5 of 1,8 september. Toch kunnen we wel spreken van een halve dag werk. Blijkbaar schakelen we moeiteloos over van het ene systeem naar het andere.

Het ‘niet-dichte’ systeem stelt ons in staat sprongen te maken. We verplaatsen ons in gedachten naar verleden en toekomst zonder acht te slaan op tussenliggende tijd. Het ‘dichte’ systeem geeft ons de gelegenheid te praten over voortgang in de tijd, dat wil zeggen over de duur van de dingen die gebeuren.

Acht maand celstraf

Als taalgebruikers hanteren we beide ordeningswijzen zonder dat ons dat expliciet is geleerd. Zo kent iedere Nederlander het onderscheid tussen Drie uur lang heb ik op je gewacht en Drie avonden lang heb ik op je gewacht. Alleen in het laatste geval is er de interpretatie dat ik drie keer op je gewacht heb. Drie uur betekent dus niet ‘drie keer een uur’, maar geeft een aaneengesloten tijdstrekke aan. Drie avonden betekent wel ‘drie keer een avond’ en kan geen aaneengesloten eenheid aangeven. Opvallend is ook dat het wel mogelijk is te zeggen: drie uur maar niet *drie avond. Men kan wel zeggen drie kwartier maar niet *drie speelkwartier. Dit is geen ijzeren wet, want ?drie minuut, ?acht maand, ?vijf eeuw, etc. klinken ook niet goed, maar in het algemeen kan men zeggen dat leden van de avond-categorie als meervoud nooit een enkelvoudsvorm kunnen hebben, terwijl leden van de uurcategorie het wat dat betreft makkelijker hebben. Overigens hoef ik deze wetmatigheid eigenlijk niet zo af te

[p. 181]

zwakken, want onlangs hoorde ik een officier van justitie uit Groningen in het NOS-journaal acht maand zeggen toen het ging om de hoogte van de strafmaat voor een of ander vergrijp tegen de openbare orde. Hij gebruikte heel duidelijk maand als maateenheid. Veel belangrijke tel- of maateenheden kunnen in het Nederlands in het enkelvoud worden gebruikt: drie kilo, drie uur, zestig man, acht gulden. En waarom dus niet acht maand?

De ene dag is de andere niet

In taal speelt het verschil tussen continue voortgang en sprongsgewijze voortgang in de tijd een belangrijker rol dan men op het eerste gezicht zou denken. Men kan in het Nederlands niet zeggen *In een maand zijn we verhuisd zoals je wel kunt zeggen In die maand zijn we verhuisd. Sommigen zullen In een maand zijn we verhuisd wel goedvinden, maar dan betekent de zin ‘binnen een maand (na een zeker tijdstip) zijn we verhuisd’. Die interpretatie is hier niet aan de orde en is ook dubieus. Het gaat nu om de dateringsmogelijkheid, die wel aanwezig is in in die maand. De zin met die bepaling betekent: ‘in een bepaald deel van die en die maand zijn we verhuisd’.

Wel kun je zeggen Wij zijn in een zomermaand verhuisd, maar zomermaand behoort anders dan maand tot de avond-categorie: ook al zijn er drie aaneengesloten zomermaanden, tussen september en zijn opvolger, dat wil zeggen de eerste zomermaand van het daaropvolgende jaar, zit een groot gat. *Op een uur is hij vertrokken gaat niet, Op een laat uur is hij vertrokken gaat uitstekend. Een laat uur wordt niet noodzakelijkerwijs opgevolgd door een laat uur. Een uitzondering op deze regelmaat wordt gevormd door Op een dag is zij verdwenen. Maar het woord dag hoort zowel tot de uur-categorie als tot de avond-categorie: een dag (in de zin van ‘etmaal’) wordt gevolgd door een andere dag, maar tussen twee dagen kan men ook een nacht plaatsen. Dat wil zeggen, het gat tussen 1 en 2 september wordt gevuld door de nacht ertussen. In dat geval is een ‘avond-interpretatie’ wel te begrijpen.

Losgeweekte tijdsspannen

Ook bij een iets ‘sterker’ lidwoord dan een blijft er iets misgaan met de uurcategorie. *‘Tijdens het uur kwamen we vast te zitten gaat niet, terwijl Tijdens het spitsuur kwamen we vast te zitten heel goed gaat. Hier helpt weer de verklaring dat een spitsuur niet direct wordt opgevolgd door een nieuw spitsuur. *In het jaar woonden Japanners in ons huis is onwelgevormd, In het jaar dat wij in Amerika waren, woonden er Japanners in ons huis is uitstekend. In het laatste geval heeft de bijzin een onderscheidende werking. Pas op het niveau van het aanwijzend voornaamwoord wordt het verschil tussen beide categorieën rechtgetrokken: Op dat uur ben ik niet thuis is net zo goed als Op die avond ben ik niet thuis. En In dat jaar zijn wij verhuisd gaat net zo goed als Tijdens die vergadering kregen wij alleen thee.

Tijdsbepalingen kunnen alleen daterend worden gebruikt wanneer het tijdsgebied dat ze introduceren voldoende kan worden onderscheiden. Woorden als uren, dagen, maanden, jaren hebben om te worden losgeweekt uit de aaneengesloten reeks waar ze deel van uitmaken, blijkbaar extra steun nodig: bijvoeglijke bepalingen, aanwijzende voornaamwoorden, woorddelen als speel-, spits-, etc. om voldoende duidelijk tijdseenheden te onderscheiden waarbinnen zich iets afspeelt. Het beeld van een eiland in de zee van de tijd dringt zich bijna als vanzelf op. Of van een boven het water uitstekende steen in een rivierbedding. Maar in de rivier zelf stromen uren, dagen, maanden, jaren.