Onze Taal. Jaargang 59

In heel Europa, m'n ouwe opa
De Rijmwijzer van Jaap Bakker

Peter Burger

Wat is er mis met het rijm in ‘Het is tijd / Voor Coca-Cola Light’? Kunt u rijk worden met het schrijven van liedjes? Waarom lees je zo zelden een geslaagde limerick? Jaap Bakker vertelt het in zijn Rijmwijzer.

Ik ken zondagsdichters die het gebruik van een rijmwoordenboek schandelijk vinden. Een rijmwoordenboek! Is dat geen ongeoorloofd middel om achter de goede antwoorden te komen? Een soort spieken?

Wie zo denkt, vergist zich: in de poëzie bestaan geen enig juiste oplossingen. Dichters doen hun keus uit een voorraad rijmwoorden, en hoe groter die voorraad is, hoe groter de kans op een gelukkige vondst. Maar de smaak en de kundigheid van de dichter bepalen uiteindelijk het resultaat. Een rijmwoordenboek is een eerzaam hulpmiddel dat overbodig werk bespaart, net als een rekenmachine.

Nu was het tot 1986 voor rijmende dichters inderdaad behelpen. In dat jaar verscheen - eindelijk - het eerste moderne Nederlandse rijmwoordenboek dat die naam waardig was. Het werd samengesteld door Jaap Bakker (u bekend als een van de twee rijmanalisten van ‘Het Lyrisch Lab’) en droeg met recht de titel Nederlands Rijmwoordenboek. Bakker had er als inleiding een op de praktijk toegesneden versleer aan toegevoegd, die uitmuntte door overzichtelijkheid en helderheid, de eigenschappen die ook het raadplegen van het woordenboek zelf tot een genot maakten.

Deze handleiding voor schrijvers van gedichten en liedjes heeft Bakker nu bewerkt en aangevuld tot het boek Rijmwijzer. Het belangrijkste nieuws erin zijn de uitvoerige wenken voor lieddichters, en de praktische raad over opvoeringen, auteursrechten en inkomsten.

Capriolen van een surfer

Het eerste wat je van een boek over verstechniek mag verwachten, is dat het rijm en metrum fatsoenlijk behandelt. De Rijmwijzer stelt daarin niet teleur. Het wezen van rijm en ritme en de werking van de diverse rijmsoorten en metra worden uitvoerig beschreven en geïllustreerd - en bovendien aardiger dan de schoolboeken dat doen.

Over metrum en ritme schrijft Bakker: ‘Ritme is een eindeloos gevarieerde beweging gebaseerd op de gestage cadans van het metrum, vergelijkbaar met de capriolen van een surfer op de golven van de branding.’ Dat is nog eens andere taal dan de omschrijving van ritme in de laatste editie van Lodewicks Literaire kunst: ‘Ritme is de natuurlijke beweging van de zin, expressief gemaakt door de wisselende intensiteit van vooral het dynamisch en (in mindere mate) het temporeel en het melodisch accent.’

De vaste versvormen zijn ten behoeve van de gebruikers ingedeeld naar moeilijkheidsgraad. Bakker beoordeelt het Shakespeare-sonnet terecht als gemakkelijk (let wel, het gaat hier over de vorm, niet over de sonnetten zoals Shakespeare ze zelf schreef) en de limerick als moeilijk. De metrische eisen van de limerick zijn voor de meeste amateurdichters te hoog. (Bakker: ‘Een hortende en stotende limerick is even komisch als een mop die wordt verteld door een stotteraar.’) Maar dat het rondeel ‘zeer moeilijk’ zou zijn, geloof ik niet. Integendeel: wie een of twee sterke refreinregels kan verzinnen, heeft het karwei al bijna geklaard. Deelnemers aan poëzieworkshops die rammelende limericks en overgevoelige haiku's schreven, heb ik meer dan eens aardige rondelen zien maken.

Van Boutens tot Boeyen

Bakker illustreert zijn aanwijzingen met een onbekrompen bloemlezing van citaten uit de Nederlandse poëzie en lieddichtkunst. Van Andreus tot Zonderland en van Speenhoff tot Hazes: net als Willem Wilmink in zijn ‘schriftelijke cursus dichten’ maakt Bakker geen onderscheid tussen kunst en amusement of tussen liedjes en gedichten. Hij levert kritiek op teksten van Het Goede Doel, maar ook op gedichten van erkende literaire grootheden. Achterberg - al door Drs. P voor beunhaas uitgemaakt - is ook bij Bakker kop van Jut: ‘Ik sta met u in scène. / Wij kunnen niet verdwijnen.’ Zo'n rijm laat de lezer het laatste woord uitspreken als ‘verdwène’, wat een plotseling plat-Haags accent veronderstelt, wat Achterberg nooit bedoeld kan hebben.

Ondanks de literaire voorbeelden mikt Bakker vooral op beginnende beoefenaars van de ‘lichtere’ genres (die zo zwaar zijn om te schrijven): cabaret, gelegenheidspoëzie, populaire liedjes. Lezers die willen leren in een duurzame vorm hun allerindividueelste gevoelens te verwoorden, vinden in de Rijmwijzer weinig steun.

[p. 180]

Liedteksten

De hoofdstukken over liedteksten in de Rijmwijzer vormen bij mijn weten de uitvoerigste beschouwing die tot nu toe aan het ambacht van de liedjesschrijver gewijd is. Bakker onderscheidt hier ‘significatieve’ en ‘muzische’ teksten. In de significatieve (‘luisterliedjes’ - een eigenaardig pleonasme) gaat het om de gedachte, in de muzische om het gevoel of de sfeer. De laatste gaan meestal over liefde, eenzaamheid en dood, en komen in de vorm van levensliederen en popsongs de hele dag uit de radio.

Bakker breekt een lans voor die ondergewaardeerde en onderschatte muzische teksten, die als gedicht weinig voorstellen, maar met muziek sterk kunnen ontroeren. In deze liedjes zijn woorden en muziek vooral een eenheid; ze hebben een eigen taal en een eigen techniek. Bakker laat zien dat ontroering een effect is en met welke middelen dat effect bereikt kan worden.

Bijzonder nuttig zijn de precieze, doelgerichte adviezen. Bakker beperkt zich niet tot algemene beschouwingen, maar behandelt ook zaken als de slotnoot, metrische afwisseling, verboden (want onzingbare) klankcombinaties en de opbouw van een programma. Verplichte stof voor alle beginnende lieddichters.

Bakkers Rijmwijzer is niet het eerste boek in zijn soort. Drs. P en Ivo de Wijs (ook in Onze Taal Bakkers voorgangers als rijmadviseurs), schreven al eerder cursussen plezierdichten, die nogal onoverzichtelijk gebundeld en herdrukt werden door Bzztôh, onder meer in Plezierdichten en Het rijmschap compleet. Hun handleidingen geven ongeveer evenveel informatie over versvormen en de grondslagen van de plezierdichtkunst als de Rijmwijzer, maar zijn minder systematisch opgezet. P. en De Wijs formuleren wel spitser - hoewel Bakker zeker niet saai schrijft.

Alles bij elkaar is de Rijmwijzer een degelijk en leesbaar handboek voor gedichten- en liedjesschrijvers, dat ook als naslagwerk gebruikt kan worden. Een mooi cadeau voor hardnekkige gelegenheidsdichters. Eventueel met een toepasselijk versje.

Jaap Bakker: Rijmwijzer. Bert Bakker, Amsterdam, 1990. 202 blz. ISBN 90.351.0785.3. Prijs f 24,90.