Onze Taal. Jaargang 59

[p. 178]

Hoe maak je een synoniemenwoordenboek? (5)
Bestaan er echte synoniemen?

Riemer Reinsma

De vorige aflevering (in nummer 7/8) ging in op problemen die zich voordoen bij het verzamelen van materiaal voor een verklarend synoniemenwoordenboek. Van sommige woorden die in de ‘gewone’ woordenboeken vermeld worden, mag je je afvragen of ze werkelijk bestaan. Nu een andere kwestie: bestaan er ‘echte’ synoniemen?

Wanneer zijn twee woorden synoniem? Bestaan er woorden die voor honderd procent synoniem zijn? Als een woord A synoniem is met een woord B, houdt dat in dat je A in beginsel in alle zinnen waarin je dat woord gebruikt, kunt vervangen door B, en omgekeerd. Zulke synoniemen bestaan wel degelijk. Epicurist is volstrekt synoniem met hedonist en bon-vivant, eega met wederhelft, imiteren met nadoen. Als iets mij voor de geest staat, staat het me bij, en wie een ander iets cadeau doet, bedenkt hem ermee.

Hebt u een luizepoot?

Toegegeven: er zijn ook duizenden synoniemen die je niet klakkeloos in elkaars plaats kunt gebruiken. Niet omdat ze niet hetzelfde betekenen, maar omdat ze in verschillende situaties of verschillende soorten taaluitingen worden gebruikt. Want wat is het verschil tussen iedereen en een iegelijk, echtgenoot en eega, luizepoot en lucifer? Als je geen vuur bij je hebt en een jou onbekende daarover aanspreekt, zul je vermoedelijk niet het woord luizepoten gebruiken. Doe je dat wel, dan zal de aangesprokene verbijsterd de wenkbrauwen optrekken, of op zijn minst denken dat hij je verkeerd heeft verstaan. Want luizepoten is een soort lollig woord dat je, áls je het gebruikt, alleen in het discours met cafévrienden of andere bekenden bezigt. En hier zien we dan meteen het verschil: luizepoten kun je altijd vervangen door lucifers, lucifers niet altijd door luizepoten.

Maar, vraagt u, zíjn lucifer en luizepoot dan eigenlijk wel synoniemen? Is het niet beter om te zeggen dat lucifer een hyperoniem van luizepoot is? Hetzelfde geval als koe en dier, waarbij je het ene woord altijd door het andere kunt vervangen, maar omgekeerd niet? U hebt gelijk. Toch is het in de taalkunde gebruikelijk om woorden die in stijlregister verschillen maar wél dezelfde zaak aanduiden, synoniemen te noemen. Daar houden we ons dan maar aan.

Er is nog een ander type synoniemen waar zoiets speelt. Woorden van het type meisje en mokkel. Meisje is een neutraal woord, je kunt er niet uit aflezen of de spreker de persoon in kwestie wel of niet aardig, mooi of wat dan ook vindt. Mokkel spreekt duidelijker taal: het drukt de negatieve appreciatie van de spreker uit. Zo is vrouwmens een denigrerend woord voor het neutrale woord vrouw.

Geen sjieke poepdoos

Terug naar de synoniemen die van elkaar verschillen in stijlregister. Het gaat dan om woorden van het type plee, wc en toilet. Woorden die je kiest afhankelijk van het feit of je tegen bekenden praat, en of de aangesproken persoon een meerdere van je is of een ondergeschikte, en of hij een hoge dan wel lage maatschappelijke status heeft. Stel, je zit in een sjiek restaurant en bent plotseling in hoge nood. Dan vraag je naar het toilet. Maar thuis zul je meestal het neutrale woord wc gebruiken, of zelfs het informele plee. Om zulke verschillen in formaliteit te markeren, heb ik in mijn boek gebruik gemaakt van een vijfpuntsschaal, waarbij de verdeling loopt van zeer informeel via informeel en neutraal naar formeel en zeer formeel. Toilet is dan formeel, wc neutraal, plee informeel en poepdoos zeer informeel.

Zo'n keurige schaalverdeling lijkt mooi, exact en overzichtelijk, en zij wérkt ook heel vaak, maar je komt er toch lang niet altijd mee uit. Plotsklaps, op welk punt van de schaal zit dat? Is het een informeel woord voor opeens? Voor mijn gevoel is dat maar de halve waarheid; ik denk dat het ook een grappig bedoeld woord is, te omschrijven als schertsend.

[p. 179]

En dan boerten. Dat past helemaal niet binnen de formaliteitschaal; je kunt het het best omschrijven als ironisch of oubollig. En ironie is ook het sleutelwoord wanneer we het hebben over estheet, bel-esprit en Schöngeist. Helemaal moeilijk vind ik het om een woord als schokschouderen te typeren. Boekentaal, zou ik zeggen.

Plat of archaïsch

Er zijn nu nog twee grote groepen woorden die buiten de indeling formeel-informeel vallen. Ten eerste de platte woorden. Ik denk dat het label plat bijvoorbeeld goed van toepassing is op woorden als kezen, ketsen en figuurzagen in de betekenis ‘neuken’.

De tweede groep woorden vormt vrijwel het tegendeel hiervan, ze bejaagt het omgekeerde effect. Dat zijn de archaïsmen, woorden die een ouderwets, gedragen karakter hebben maar nog beslist niet verouderd zijn. Woorden die je dus prachtig kunt laten contrasteren met alledaagse woorden, en die vooral in poëzie voorkomen. Woorden zoals onversaagd, kloekmoedig, onvervaard, koen, sponde, landman en beemden, om maar een greepje te doen. De verleiding is groot om nu onmiddellijk een heel nummer van Onze Taal te vullen met een beredeneerde opsomming, maar ook dat zou behelpen zijn. Liever verwijs ik de liefhebbers onder u naar het idioom van de heren O.B. Bommel en Reve.