Onze Taal. Jaargang 59

[p. 161]

Nederlands leeft door in Bahasa Indonesia

Gérard Grubben - Lembang, West-Java

‘Spanduk’, roept onze chauffeur Komar, blij dat hij ook een duit in het zakje kan doen. ‘Sudah’ (heb ik al) moet ik hem teleurstellen. We rijden door Surabaya en iedereen let op de uithangborden. Elk Nederlands woord dat nog niet op mijn lijst voorkomt, levert een flesje bier op. ‘Springbed’ (matras), roept mijn collega Bapak Suwandi, en even later ‘Waserij’. Als hij zo doorgaat, zou hij vanavond weleens aardig dronken kunnen worden, en dat is voor een moslem volstrekt verboden (ook een gangbaar woord in het Indonesisch, maar vooral gebruikt voor verkeersregels).

Bahasa Indonesia lijkt op het eerste gezicht een taal die gemakkelijk te leren is. Indonesisch kent geen verbuigingen en vervoegingen, en de spelling ziet er eenvoudig uit en is puur fonetisch. Als je weet dat de f een p wordt en de oe een u dan kun je al wat woorden herkennen: kopor (koffer), buku (boek) en tilpon (telefoon). Nederlandse toeristen staan te giebelen bij een uithangbord reparasi knalpot' en bestellen al gauw zonder boekje hun biertje ‘sus, minta bir’ en vervolgens ‘minta rekening’.

In tweede instantie

Iedere Nederlander die voor ontwikkelingssamenwerking of ander werk voor een aantal jaren in Indonesië gaat wonen, is genoodzaakt de Indonesische taal, het Bahasa Indonesia, behoorlijk te beheersen. Helaas, bij nader inzien blijkt Bahasa Indonesia helemaal niet zo'n gemakkelijke taal te zijn. Bij talrijke woorden ontbreekt elke overeenkomst met het Nederlands. Daar komt nog bij dat in sommige gevallen niet de letterlijke vertaling van de woorden van deze Aziatische taal problemen oplevert, alswel het vaststellen van de feitelijke betekenis in de context. Daarom is begrip voor de denkwijze van het Indonesische volk en kennis van de cultuur vereist voor een goede communicatie.

Ik ben geen taalkundige en heb ook nog eens een deuk in mijn schedel op de plaats waar bij gelukkigen een knobbel zit. ‘Maleis moet je onder de klamboe leren’, zei men vroeger. Dit advies voor een speelse leerwijze zal zeker op goed doorleefde ervaringen gestoeld zijn, maar toch leren wij de grondbeginselen op een meer schoolse manier. Na een maand talencursus op het Tropeninstituut in Amsterdam en twee jaar in Indonesië ben ik nog niet zover dat ik moeiteloos zonder woordenboek de krant kan lezen. De stukjes van P.H. Winkel over taal in de NRC brachten mij het idee: zoek ezelsbruggetjes. Ik hoorde iemand beweren dat er wel honderd Nederlandse woorden in het Indonesisch voorkomen. Vanaf dat moment noteerde ik elk Indonesisch woord dat gelijkenis vertoont met een Nederlands woord.

Ik had er al gauw over de duizend: kopor (koffer), arloji (horloge), beker (beker, wekker), merokok (roken), enzovoort. Toen vond ik een publikatie van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde van 1983, ‘European Loanwords in Indonesian’ van C.D. Grijns, J.W. de Vries en L. Santa Maria. Hierin staan 5400 woorden uit het Nederlands, 670 uit het Engels, 327 uit het Portugees en 107 uit andere Europese talen. Een groot deel van de Nederlandse woorden is oorspronkelijk van Grieks-Latijnse of Franse herkomst: abonemen, absen, administrasi, adpertensi, agresif, akomodasi, ekwivalen, paradoks, polarisasi, enzovoort. Dat zijn voor ons de gemakkelijkste en voor de Indonesiërs de moeilijkste.

Fonetisch gespeld

Tekenend voor de jonge Indonesische taal en het volkskarakter is de bijzonder soepele (Ind. supel) wijze van assimileren (Ind. asimilast) van vreemde woorden. Bij overname van vreemde woorden worden letters die moeilijk uit te spreken zijn, ‘aangepast’, waarbij de spelling (Ind. speling) zuiver fonetisch (Ind. fonetis) wordt. Wij westerlingen, gewend aan en misleid door woordbeelden, herkennen veel Indonesische woorden gemakkelijker wanneer we ze horen dan wanneer we ze lezen. Wilt u even proberen? Wie herkent ajung, amplop, anprah, apkir, ateret, bui, buncis (c=tj), dongkrak, jangkar, kelerek, keneh, kerkop, kuas, ledeng, mebel, necis, nit erg, opseter, ritsleting, pelester, persekot, salep, telat, twedehan, vonis, yahut. Dit zijn allemaal normale Nederlandse woorden: adjunct, enveloppe, aanvraag, afkeuren, achteruit, boei (gevangenis), boontjes, dommekracht, anker, klerk, knecht, kerkhof, kwast, leiding, meubel, netjes, niet erg, opzichter, ritssluiting, pleister, voorschot, zalf, te laat, tweedehands, vonnis, ja goed. Een politicus, een orang beken (bekend persoon) hield een toespraak en beloofde gouden bergen, een jalan tol (tolweg) en ook een pabrik litrik (elektriciteitsfabriek). Een kritische intellectueel onder zijn gehoor interrumpeerde: ‘Bapak lupa es’ (U vergeet de s, want in algemeen beschaafd Indonesisch is het listrik). De politicus corrigeerde heel ad rem met: ‘Ya, juga pabrik es’ (Ja, ook een ijsfabriek).

Er zijn in Indonesië veel streektalen. Het is mij niet duidelijk en het maakt mij ook weinig uit of een woord dat ik in de Bandungse krant tegenkom, nu echt ‘algemeen beschaafd’ Bahasa Indonesia is of alleen courant in het Soendanees (40 miljoen sprekers) of Javaans (60 miljoen). Het Jakartaans (Bahasa Betawi), dat vele Nederlandse woorden kent, oefent een sterke invloed uit op het Bahasa Indonesia. In de woordenboeken wordt vaak het autochtoon Indonesisch synoniem gegeven van het meer gebruikelijke leenwoord: een asbak is een tempat abu, maar asbak is gebruikelijker.

Ooit nieuwe activiteiten

Is elk voorwerp of begrip waarvoor het Indonesisch een leenwoord heeft overgenomen, een introductie van iets nieuws? In veel gevallen wel. Opvallend veel woorden hebben betrekking op bepaalde vakgebieden of maatschappelijke activiteiten. Hieronder volgt een aantal fraaie Nederlandse leenwoorden.

Uit het leger: letenan (luitenant), opsir (officier), deking (dekking), kanon, bom.

[p. 162]

Uit de huishouding: bedinde (bediende), opas (oppas), setrika (strijken), kulkas (koelkast), baskom (waskom), badkup (badkuip), kapstok, gorden (gordijn), handuk (handdoek), peles (fles), kakus (wc: van kakhuis), ember (emmer), pispot, kotrek (kurketrekker). Kleding en toiletgerei: beha, krab (kraag), rok, sol (zool), peci (petje), vuring (voering), bordir (borduren). Eten en drinken: bistik (biefstuk), hapermot (havermout), kopi (koffie), sop (soep), slahrom (slagroom), sus (soes), jenewer (jenever).

Logies en recreatie: losmen (logement), indekos (kosthuis), kosbas (kostbaas), bordil (bordeel), indehoi (vrijen: van in het hooi), narboven (vreemdgaan: van naar boven, een huisje in de bergen), sun (zoen), letere (loterij).

Geld en werk: duit (geld), uang smir (smeergeld), bangkrut (bankroet), kurs (koers), pailit (failliet), semokel (smokkelen), onslah (ontslag), perlop (verlof), prei (vrij), gaji (gage, loon), overwerk, pensiun (pensioen), teken (tekenen), wesel (wissel).

Bouw en techniek: baut (bout), mur (moer), skrup (schroef), kran (kraan), setrum (stroom), korsleting (kortsluiting), sekakelar (schakelaar), pentil (ventiel), onderdil (onderdeel), bekleding, kopeling (koppeling), persnelling (versnelling), setempet (doorsmeren: van stampvet), rem.

Dokter en ziekenhuis: opname, besuk (bezoek), zuster, bludruk (bloeddruk), mag (maag), behandel (behandelen), puyer (poeder), verban (verband), peraktek (praktijk).

Het Nederlands als gesproken en geschreven taal is aan het verdwijnen in Indonesië. Enkele Oud-Indische en Chinese families spreken thuis nog Nederlands. Immers, dat was vroeger de taal van de elite, zoals het Frans dat was in de achttiende eeuw in Nederland. Soms spreken ze het zo zuiver dat wij er een voorbeeld aan kunnen nemen. Hun kinderen verstaan meestal nog wat Nederlands, maar zijn niet meer bij machte het te spreken. De Indonesiërs die nog Nederlands op de basisschool hebben geleerd, zijn boven de vijftig jaar en bijna aan hun pensionering toe. De jongere generatie leert Engels als tweede taal. Het Engels heeft de rol van het Nederlands als doorgeefluik van leenwoorden overgenomen. Maar veel woorden uit het Nederlands lijken even vast geworteld in de Indonesische taal als Latijn of Frans in het Nederlands.