Onze Taal. Jaargang 59

[p. 156]

Afbreking in de nieuwe spellinggidsen

Bart Vandenberghe - Mortsel, België

Vrij kort na elkaar zijn er drie nieuwe spellingwoordenboeken verschenen:

1. Wolters' Spellinggids Eigentijds Nederlands (verder aangeduid als Wolters);

2. Prisma Handwoordenboek Spelling (hierna Prisma);

3. Herziene Woordenlijst van de Nederlandse Taal (de Herziene).

Het laatste dient zich aan als de opvolger van het alom bekende Groene Boekje, waarop het is gebaseerd. Alle drie hebben ze als nieuwigheid dat ze voor alle woorden ook de afbreekmogelijkheden aangeven. Het is op dit punt dat ik ze hier even naast elkaar heb gelegd, want er zijn enkele niet onbelangrijke verschillen.

Uitspraak versus etymologie

Het Groene Boekje hanteert bij het afbreken in feite twee grondbeginsels: op de eerste plaats de woordopbouw of etymologie, op de tweede de uitspraak. De splitsing van woorden als doorn-struik, ont-vangst en vrij-heid gebeurt volgens het eerste principe, die van ko-gel, ban-ken en ek-ster volgens het tweede. Bij bastaardwoorden is het echter niet altijd duidelijk of we te doen hebben met een samenstelling of een afleiding. Waar de woordstructuur ook doorzichtig is voor niet klassiek geschoolden, zo suggereert het Groene Boekje, dienen we het etymologisch principe te volgen: contra-dictie, in-attent, sub-altern, trans-actie, filo-sofie, geo-grafie en etno-logie. In andere gevallen gelden de op uitspraak gebaseerde regels, bijv. mo-narchie, re-dactie en synoniem. De grens is echter niet altijd zuiver te trekken. Schrijven we nu bioscoop of bios-coop, pan-orama of panorama? Het Groene Boekje suggereert telkens het eerste zonder het tweede af te keuren. Enige vrijheid is toegestaan.

Hoe zien de nieuwe spellingwoordenboeken deze kwestie? Wolters volgt net als de Herziene in essentie de principes van het Groene Boekje, Prisma neemt echter in twijfelgevallen steeds de uitspraak als maatstaf. Meer verwarring dus, vooral omdat de principes niet altijd consequent worden doorgetrokken. Overigens zijn er in een aantal gevallen twee uitspraakmogelijkheden, maar misschien heeft dit ook te maken met het ‘doorzien’ van de woordstructuur.

Laten we de nieuwe onduidelijkheid eerst illustreren aan de hand van de voorvoegsels.

Klassieke voorvoegsels

Alle nieuwe spellingwoordenboeken beschouwen de woorden an-alfabeet, an-archie, Ant-arctica, pan-europees, pan-opticum, syn-ergie, syn-these en trans-actie als doorzichtig; a-bortus, a-dept, a-dolescent, a-nalogie, a-nekdote, a-noniem, an-tagonist, an-toniem, interessant, sy-nagoge, sy-noniem, sy-nopsis, tran-sit en tran-sito als ondoorzichtig.

Er zijn echter enkele vreemde gevallen. Zo beschouwen Prisma en de Herziene a-dopteren, a-doptie, a-doratie, a-norexia, dias-pora, pa-norama en tran-sitief als structureel onduidelijk, Wolters niet. Wolters en de Herziene geven verder an-emie en an-emisch, Prisma a-nemie en a-nemisch, terwijl Wolters en Prisma kiezen voor a-dequaat en tran-scriptie, de Herziene voor ad-equaat en trans-criptie.

Globaal genomen blijken Wolters en Prisma in deze twijfelgevallen het meest consequent te kiezen voor respectievelijk etymologie en uitspraak. De Herziene ligt daar tussenin.

Andere bastaardwoorden

Ook elders wordt er niet altijd uniform afgebroken. Eensgezind schrijft men para-gnosie en para-gnost. Prisma verkiest echter een op de uitspraak gebaseerde splitsing bij ag-nost, diag-nose en prog-nose, de Herziene alleen bij prog-nose. Rechtlijnig zijn dus alleen Wolters (altijd -gnose, -gnosie of -gnost) en Prisma, aangezien de splitsing bij paragnosie en paragnost steun vindt in de uitspraak.

De meeste gevallen met -scoop worden door Prisma als ondoorzichtig beschouwd: bios-coop, laryngos-coop, micros-coop, peris-coop, strobos-coop en teles-coop (Wolters en de Herziene telkens -scoop). Uitzondering wordt wel gemaakt voor cassette-scoop en diascoop, maar ook dit stoelt op de uitspraak.

Bij a-sthenie, a-sthenisch en neurasthenie kiest Wolters voor de etymologie, Prisma en de Herziene niet (as-thenie, as-thenisch en neuras-thenisch). Eigenaardig is misschien ook dat iedereen kiest voor magis-ter en magi-straal, maar dat Wolters en de Herziene magi-straat en magi-stratuur schrijven, en Prisma magis-traat en magis-tratuur.

Erg vreemd is het geval jockey, waar Wolters jock-ey geeft in plaats van jockey. Aangezien elders de normale regels gevolgd worden (vgl. chec-ken en hoc-key), gaat het hier allicht om een drukfout. De Herziene wijkt dan weer af bij indu-strie (elders indus-trie) en bij woorden als che-que, co-kes, crè-che, crè-me, dou-che, sto-ned, sus-pen-se, mili-eu en mu-si-ci-en-ne waar de twee andere spellingwoordenboeken geen splitsing geven (cheque, cokes, crèche, crème, douche) of een beperktere (suspense, mi-lieu, mu-si-cien-ne). Allemaal geven ze wel dou-chen.

Enkele bastaardwoorden met trema zorgen voor nog enkele aparte problemen, zowel wat de afbreekplaats(en) als het trema zelf betreft. Schematisch:

	WOLTERS	PRISMA	DE HERZIENE
1. linguïst	lin-gu-ist	lin-guïst	lin-gu-ïst
2. naïef	na-ief	na-ief	na-ïef
3. pinguïn	pin-gu-in	pin-guïn	pin-guïn
4. theïsme	the-is-me	the-is-me	the-ïs-me

Opvallend is hoe de Herziene in 1, 2 en 4 het deelteken behoudt, een duidelijke fout.

[p. 157]

Nederlandse woorden

Is dit nu alles? Nee, eerst en vooral is dit onderzoek zeker niet uitputtend, bovendien zijn er ook bij Nederlandse woorden enkele eigenaardigheden.

Over samengestelde woorden als al-om, als-je-blieft, als-tu-blieft, kort-om, meest-al, stil-aan en ui-ter-aard zijn de drie boeken het eens. Wolters suggereert echter elk-aar en elk-ander tegenover el-kaar en el-kander, Prisma overigens (niet conform de uitspraak!) en voor-taan tegenover ove-rigens en voort-aan, de Herziene ten slotte meteen tegenover met-een.

Bij de verkleinwoorden is er eveneens enige verwarring. Het principe wordt overal in de inleiding wel op een of andere manier uitgelegd (bijv. extraatje, cafeetje, dineetje, skietje en depootje worden respectievelijk extra-tje, café-tje, diner-tje, ski-tje en depot-tje), maar bij het woord zelf ontbreekt vaak het verkleinwoord (bijv. chaletje en taxietje) of de afbreking (bijv. cafeetje, tricootje, vlaatje, woninkje).

Conclusies?

Wat kunnen we nu uit deze kleine vergelijking besluiten? In de allereerste plaats dat hier een mooie kans werd gemist om tot een eenvormig systeem te komen. Wellicht hebben de verschillende uitgevers te veel gekeken naar het persoonlijk commercieel voordeel en iets minder naar het werkelijk belang van de gebruiker.

Maar misschien is het probleem net als in 1954 onoplosbaar. In dat geval moet de taalgebruiker maar kiezen voor dat spellingwoordenboek dat hem het best ligt. Wolters legt het accent vooral op de etymologie, Prisma op de uitspraak en de Herziene ligt daar min of meer tussen.

Wolters ‘Spellinggids Eigentijds Nederlands, Wolters-Noordhoff 1989 (gebaseerd op “Wolters” Woordenboek Eigentijds Nederlands’, de Grote Koenen, 1986) f 34,50.
Prisma Handwoordenboek Spelling, Uitgeverij Het Spectrum BV 1989 in licentie voor Van Dale Lexicografie BV (gebaseerd op ‘Van Dale's Groot Woordenboek van Hedendaags Nederlands’, 1984) f 19,90.
Herziene Woordenlijst van de Nederlandse Taal, SDU Uitgeverij 1990 (verzorgd door het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden en voortbouwend op de ‘Woordenlijst van de Nederlandse Taal’, 1954) f 34,50.