Onze Taal. Jaargang 59

Taal en betekenis
Wat gebeurt er nou?

H.J. Verkuyl - hoogleraar Semantiek en Nederlandse Taalkunde, RU Utrecht

Wat is een gebeuren? Wat is een toestand? Dat zijn vragen voor een natuurkundige. Wanneer spreekt men over een gebeuren? Of over een toestand? Dat zijn vragen voor diegenen die de relatie tussen taal en werkelijkheid bestuderen. Dus voor taalkundigen, logici en taalfilosofen.

Kan de analyse van een zin duidelijk maken dat die zin gaat over een gebeuren, over een toestand, of over een proces of iets van dien aard? Geven sprekers door hun keuze van woorden in een zinsverband aanwijzingen over hun wereldbeeld? Kun je in natuurlijke taal iets coderen als een proces of als een toestand? Kun je ondubbelzinnig aangeven dat je wilt spreken over een gebeuren? (Voor de goede orde: gebeuren is bij gebrek aan beter een vakterm corresponderend met het Engelse event.)

Wat is één gebeuren?

Praktische lieden zullen direct zeggen: ‘Natuurlijk kan je over een gebeuren, toestand of proces spreken: we hebben immers al woorden als gebeuren, toestand en proces. Dus als je zinnen vertaalt in andere zinnen die die woorden bevatten, kun je al een heel eind komen.’ Dus: Marie is ziek vertaal je in ‘Marie is in een toestand van ziekte’ en je weet dan dat je praat over een toestand.

Zo eenvoudig ligt het niet. Het woord gebeuren komt voor in zinnen als: Dat is echt gebeurd, Het is drie keer gebeurd dat ik werd overvallen, Het gebeurde in die dagen dat er een bevel uitging van Keizer Augustus. Hoe betrouwbaar is nu de aanwezigheid van het woord gebeuren? Niet zo erg. Als er een bevel uitging van Augustus, dan ging er een bericht van hem uit naar duizenden locaties, en als dat zo is, dan vonden er

[p. 158]

duizenden van die gebeurens plaats. Dus waar praten we over? Over één gebeuren of over duizenden?

In de logische literatuur wordt het probleem wel aangepakt door te kijken naar zinnen als Miles werd twee keer door een kogel geraakt. Een arts die het lijk van Miles schouwt, kan dit rapporteren. Stel dat twee schutters Miles na elkaar raakten. Dan is er veel voor te zeggen dat er twee gebeurens plaatsvonden, één op tijd t1, de ander op tijd t2. Men kan dus van gebeurens el en e2 zeggen: el is te onderscheiden van e2 dan en slechts dan als ze niet samenvallen in de tijd. Wat gebeurt er dan als de twee schutters Miles op exact hetzelfde tijdstip raakten? Dan zou gelden dat e1 = e2 want t1 = t2. Dat nu is voor sommigen niet aanvaardbaar. Zij zeggen dat e1 ≠ e2 mogelijk moet zijn, ook al geldt t1 = t2.

Deel van een geheel

Hoe houdt men, pratend over gebeurens die op hetzelfde moment plaatsvinden, deze uit elkaar? En kunnen dingen die na elkaar gebeuren toch als één gebeuren worden beschouwd? Iemand zegt: Jan en Marie reden om vier uur de grens over. Stel dat de zin gaat over een situatie waarin Jan bij Eysden de grens overging en Marie bij Breda; drukt de zin dan twee gebeurens uit of één? Er valt wel iets voor het eerste te zeggen, maar ook wat voor het tweede, bijvoorbeeld als Jan en Marie de opdracht hadden om om vier uur de grens over te rijden als onderdeel van een of ander plan.

Stel nu dat Jan en Marie bij Breda de grens overgingen: Jan rijdt op de linkerweghelft en Marie op de rechterweghelft. Nu passeren ze op hetzelfde moment de grens, elk in hun eigen auto. Is dat één gebeuren of zijn het er twee? Het is geen eenvoudige vraag. Ook hier ontstaat weer de behoefte te weten of Jan en Marie iets met elkaar te maken hebben. Immers, als zo'n relatie er niet is, dan is de neiging groter dat wat plaatsvond bij de grens, te zien als twee zich onafhankelijk van elkaar voltrekkende gebeurens. Als we weten dat hun grensoverschrijding deel uitmaakte van een plan om een bank in Brussel te overvallen, dan is het niet onredelijk te spreken van één gebeuren, ook al rijdt Marie bij Breda en Jan bij Eysden en weet Jan niets van Marie af, omdat beiden pionnen zijn in een ingewikkeld schaakspel, waarvan Jan en Marie reden om vier uur de grens over een zet beschrijft.

Eenheid ligt buiten de taal

De enige taalkundige informatie die hier ‘bindend’ zou kunnen werken, is het voegwoord en en het gebruik van de samentrekking in Jan en Marie reden om vier uur de grens over, maar het voegwoord en laat ook scheiding toe: we kunnen immers met deze zin praten over twee onafhankelijke gebeurens. Het ziet er dus naar uit dat het bindende element dat maakt dat we iets als één gebeuren zien, buiten de taal ligt. Dit is te zien in: Jan en Maria raakten elk met een harde klap de muur. Stel dat ze duidelijk na elkaar de muur raakten. Twee gebeurens? Niet ondenkbaar, maar neem aan dat Jan en Maria buiten westen waren geraakt in een tornado en dat hun lichamen door dezelfde nogal lang durende windstoot waren opgenomen en tegen de muur werden geslingerd. Dan wordt het al veel aannemelijker van een en hetzelfde gebeuren te spreken. Kennelijk is de windstoot een organiserend verband dat eenheid schept. Maar de zin geeft geen enkele informatie over dit verband.

Eén of twee? is niet alleen een kwestie van tellen, ook van perspectief, zoals blijkt uit een zin als: Ik heb drie keer hij je aangebeld. Nu woon ik een dorp verder. De zin kan gebruikt worden voor de situatie waarin ik drie keer van het ene dorp naar het andere ben geweest om aan te bellen. Het is redelijk om hier van drie gebeurens te spreken. Maar de zin kan ook betekenen dat ik één keer die tocht heb ondernomen en toen drie keer achter elkaar heb aangebeld als onderdeel van één gebeuren. Kortom, wat een gebeuren is, is afhankelijk van perspectief. Een gebeuren kan zelf gebeurens bevatten (drie keer bellen, het bevel van Augustus). Twee na elkaar volgende gebeurens kunnen toch als één gerekend worden (Jan en Maria die tegen de muur geslingerd werden), terwijl twee op hetzelfde moment plaatsvindende gebeurens blijkbaar ook als twee kunnen worden gezien (Jan en Marie naast elkaar aan de grens bij Breda).

Langs elkaar heen praten

Om enige vaste grond te krijgen, nemen we aan dat taalgebruikers kennelijk in staat zijn op verschillende niveaus te opereren, d.w.z. perspectiefsprongen te maken: bij drie keer bellen kan aan één belgebeuren, zeg Bi, worden gedacht waarbinnen het driekeer-achter-elkaar bellen subgebeurens b zijn. Dus Bi = b1+b2+b3. Men kan drie keer bellen ook interpreteren als bijvoorbeeld B1+B2+B3. In dat geval kan ik in het totaal wel twintig keer op (sub)niveau b aangebeld hebben, verspreid over drie keren B. Dit zelfde principe werkt ook in de andere voorbeelden: om Jan en Marie binnen één gebeuren te krijgen, moet een overkoepelende eenheid worden gevonden. Men kan ze ook onderbrengen in twee aparte gebeurens, zonder dat men iets aan de zin verandert. Op die wijze varieert het perspectief met het niveau waarop men praat over domeinen.

Deze ‘op-en-neer’-eigenschap van taal versterkt voor sommigen de indruk dat taal onduidelijk is. In zekere zin is dit ook zo, want men kan fors langs elkaar heen praten als men niet hetzelfde perspectief heeft. Dat weet iedereen eigenlijk ook wel, maar het kan nooit kwaad te weten waaraan het ligt. Het verschil in perspectief is zo wezenlijk en bijna onvermijdelijk verbonden met de individualiteit van een mens, dat men verbaasd zou moeten zijn als in het taalgebruik deze eigenschap niet zichtbaar was. Maar kan men dat de taal kwalijk nemen? Of de taalgebruiker?