Onze Taal. Jaargang 59

[p. 145]

[Nummer 9]

[p. 146]

Zekerheid bestaat niet
Wie bepaalt wat goed taalgebruik is?

E. van der Spek

Op redactievergaderingen van Onze Taal is het meest prominente meubelstuk, naast de met kopij gevulde tafels, een prullenmand. Naarmate de vergadering vordert, raakt die prullenmand steeds meer gevuld met afgewezen bijdragen. De redacteuren hanteren deze werkwijze niet uit wreedheid; hun enige wens is hun lezers te beschermen tegen al te veel onzin. Veel van de bijdragen vormen namelijk variaties op hetzelfde thema: ze kunnen beschouwd worden als een collectief en bevestigend antwoord op de vraag ‘Gaat het Nederlands teloor?’ Grote groepen schrijvers blijken zich boos te maken over scholieren die niet kunnen spellen of over het onjuiste gebruik van hun, terwijl ook de opmars van vreemde woorden in het Nederlands heftige emoties weet los te maken. Wanneer we u zouden vervelen met alle inzendingen over dit onderwerp, zou de oplage van Onze Taal spoedig afzakken tot het niveau van een blad als de Haagse Post, of erger.

Natuurlijk bereiken ons ook serieuze bijdragen over dit onderwerp. U vindt ze van tijd tot tijd terug in de kolommen van Onze Taal. Een voorbeeld hiervan is een stukje dat in het aprilnummer verscheen onder de titel Argumentatie over datief doorgelicht. Mevrouw Zürcher maakt in dit stukje bezwaar tegen onze visie op de datief, en dan in het bijzonder tegen onze argumenten. Ze schuift ons de opvatting ‘Als maar voldoende mensen hun taal verhaspelen, dan mag het’ in de schoenen, en verwijt ons het gebruik van drogredenen. Omdat haar kritiek in zo veel verschillende gedaanten terugkeert, is het de moeite waard er wat dieper op in te gaan. De vragen die zich dan voordoen, zijn: Waarop kun je oordelen over goed en fout taalgebruik baseren? Welke problemen doen zich daarbij voor? En welke positie neemt de redactie van Onze Taal in?

Misvatting

Veel correspondenten leven in de overtuiging dat er een duidelijk stelsel van normen en regels bestaat, op grond waarvan je ondubbelzinnig kunt bepalen of een woord of zin correct Nederlands is. Het enige probleem, in de ogen van die groep, is dat deze normen en regels onvoldoende bekend zijn c.q. slecht onderwezen zijn. Volgens die opvatting is het voldoende om periodiek in woord en geschrift duidelijk te maken hoe het wel moet. Kortom, het probleem is niet hoe te bepalen wat goed Nederlands is, maar hoe een groep onverlaten en taalkneuzen van hun ongelijk te overtuigen.

Helaas, zo gemakkelijk is het niet. Het is een misvatting te denken dat er een vaste norm bestaat waaraan we ons taalgebruik kunnen toetsen. Wanneer we praten over goed of fout Nederlands, maken we gebruik van een bonte verzameling normen en regels, van verschillende herkomst en respectabiliteit, waarvan sommige elkaar nog tegenspreken ook. Dat betekent dat er gekozen moet worden, en dat geldt niet alleen voor de gewone taalgebruiker, maar ook voor taaldocenten en -adviseurs.

Jan Renkema heeft in Onze Taal van november 1985 een overzicht gegeven van normen die een rol spelen bij discussies over goed of fout taalgebruik. Voor de overzichtelijkheid geef ik zijn rijtje hieronder weer:

1.	De historische norm: volg de traditie, wijk niet af van bestaande regels.
2.	De autoriteitsnorm: sluit aan bij het taalgebruik van gezaghebbende taalgebruikers.
3.	De logische norm: pas zo veel mogelijk de regels van de logica toe op taal (deze norm speelt bijvoorbeeld een rol bij de congruentieregel).
4.	De statistische norm: de meerderheid beslist (de drogreden die mevrouw Zürcher ons toedichtte).
5.	De zuiverheidsnorm: houd het Nederlands vrij van vreemde smetten.
6.	De effectnorm: zorg ervoor dat de bedoeling zo goed mogelijk overkomt.
7.	De esthetische norm: schrijf wat mooi is.

Het zal duidelijk zijn dat deze normen in veel gevallen met elkaar in botsing komen. Eén voorbeeld: de zuiverheidsnorm kan gebruikt worden om Engelstalig automatiseringsjargon af te wijzen, terwijl de purismen die als vertaling voorgesteld worden weer in strijd kunnen zijn met de effectnorm.

Gezag van naslagwerken

Op dit punt zal zich van sommige lezers een zekere wrevel meester gemaakt hebben. Waarom zo moeilijk gedaan, zullen zij zich afvragen. We kunnen toch gewoon uit woordenboeken en grammatica's halen wat goed Nederlands is?

Tot op zekere hoogte zijn dergelijke tegenwerpingen terecht. Woordenboeken als Van Dale en grammatica's als de ANS bevatten een waardevol corpus, en ze vormen een goede basis om beslissingen over goed en fout taalgebruik op te baseren. De redactie maakt bijvoorbeeld regelmatig gebruik van de ANS bij het beantwoorden van vragen in de rubriek Vraag en antwoord. Er blijft echter een omvangrijk grijs gebied, waarover met behulp van genoemde werken geen uitspraken gedaan kunnen worden. Sterker nog, de samenstellers van Van Dale en de ANS verzetten zich tegen al te stellige uitspraken op basis van hun werk.

In de inleiding van Van Dale (11de uitgave) staat dat de bewerkers Van Dale ‘in beginsel als een normatief woordenboek beschouwen, maar met grote voorzichtigheid in de toepassing van dit beginsel, en met ruime erkenning van de marge die het persoonlijk taalgebruik altijd voor zich mag opeisen, en van de variabiliteit van de levende taal’ (blz. IX). En op de volgende bladzijde vindt men de ondubbelzinnige uitspraak: ‘Wat men niet in Van Dale aantreft, is daarmee in genen dele als fout of slecht Nederlands veroordeeld!’ De samenstellers lijken zich hier expliciet af te zetten tegen het gezag dat Van Dale in de praktijk vaak heeft. Een gezag overigens dat te herleiden is tot wat hierboven de historische norm en de autoriteitsnorm genoemd is. Zoals Renkema al in de Schrijfwijzer schrijft: ‘Het gezag van een woordenboek is zo groot als het gezag dat een taalgebruiker er zelf aan wil toekennen.’

Ook het normatief karakter van de

[p. 147]

ANS is discutabel. Op blz. 10 staat: ‘Het doel van de ANS is de gebruiker een praktisch hulpmiddel te verschaffen om zich een oordeel te vormen over de grammaticaliteit en de aanvaardbaarheid van hedendaags Nederlands taalgebruik.’ Hoe doet de ANS dat? Door middel van een beschrijving: ‘De ANS geeft in principe een beschrijving van het moderne Nederlandse taalgebruik, zoals dat tot uiting komt in de standaardtaal.’ (blz. 12). Twee begrippen in deze zin zijn van belang: beschrijving en standaardtaal. De ANS beschrijft het Nederlands; ze geeft geen voorschriften over goed en fout. Bovendien laat zij de mogelijkheid open dat er buiten de standaardtaal ook goed Nederlands bestaat. De ANS is dan ook (blz. 15) ‘geen expliciet-normatieve grammatica, wel een impliciet-normatieve’.

Samenvattend (blz. 14): ‘Het antwoord op de vraag Wat is goed Nederlands? valt dus niet rechtstreeks uit de ANS af te leiden.’

Onzekerheid

Waar woordenboeken en grammatica's geen uitkomst bieden, moet de taalgebruiker zelf een keuze maken. Het gebied waar het om gaat, is misschien niet groot als we de taal als geheel bekijken, maar het bevat wel een aantal problemen die moeilijk oplosbaar zijn en die in de praktijk voor veel onzekerheid zorgen. Te denken valt aan vragen als de volgende:

-	In hoeverre moet vreemdtalig vakjargon geweerd worden?
-	Hoe moeten we ons opstellen tegenover taalveranderingen-in-uitvoering, zoals de ‘leegloop’ van het meewerkend voorwerp? (‘Ik pas die schoenen niet.’)
-	In welke mate willen we de (traditionelere) schrijftaal afschermen van de (flexibeler) spreektaal? Welke mode-uitdrukkingen en turbowoorden nemen we op en welke wijzen we af?
-	Wat doen we met regels die moeilijk leerbaar blijken te zijn en/of veel uitzonderingen toelaten (zoals de regels voor de tussen-n in samenstellingen)?

Wie bij het beantwoorden van deze vragen consequent gebruik wil maken van één van Renkema's normen, komt al snel in moeilijkheden. Ten eerste is vaak niet uit te maken wat deze normen in de praktijk behelzen. Neem als voorbeeld de historische norm: sluit aan bij de traditie. Heel goed, maar welke traditie? Volgens sommigen werd in de 19de eeuw (door o.a. Bilderdijk) het beste Nederlands gesproken. Gaan we dat nu op school onderwijzen? Hetzelfde probleem speelt een rol bij de autoriteitsnorm. Wie zijn ‘gezaghebbende taalgebruikers’? Politici, die door de helft van de bevolking niet begrepen worden? Schrijvers, die er vaak een zeer persoonlijke (en afwijkende) stijl op nahouden?

Een tweede probleem is dat de meeste taalnormen slechts een beperkt gebied beregelen. Aan de logische norm kan een taalgebruiker argumenten ontlenen voor de keuze tussen enkelvoud en meervoud na ‘een aantal’; bij het beoordelen van de termen ‘aaibaarheidsfactor’ of ‘potteus bewustzijn’ heeft men er weinig aan. De effectnorm kan gebruikt worden om adviezen over begrijpelijkheid te funderen, maar biedt geen soelaas bij de keuze tussen hun en hen.

Drijfzand

Een derde punt is dat de normen zelf geen solide basis hebben. Er is er niet één die boven alle twijfel verheven is en die als uitgangspunt kan dienen voor alle andere. Regels zijn weliswaar te herleiden tot normen (de regel ‘vermijd tangconstructies’ is bijvoorbeeld te herleiden tot de effectnorm) en specifieke normen kunnen (vaak) teruggebracht worden tot algemene normen. ‘Welgevormdheid en helderheid van spreken (inachtneming van taalregels) zijn bijvoorbeeld te rechtvaardigen ter wille van onderlinge verstaanbaarheid, bevordering van gemeenschappelijke taken en wederzijdse belangen’, schrijft O. Duijntjer in Rondom regels (blz. 74). Die algemene normen kunnen soms nog verder verdedigd worden, maar op een gegeven moment houdt het op. ‘Regelpatronen zijn vergelijkbaar met bootjes die drijven in een eindeloos diepe oceaan. Hoeveel dokken we ook ter versteviging of ter reparatie onder die bootjes schuiven, ook dat zijn drijfdokken... Uiteindelijk hangen onze funderingen “in de lucht”, in die zin dat de reeks der funderingen geen fundament als uiteinde heeft.’ (Rondom regels, blz. 76). Hoe mooi onze regelsystemen ook opgebouwd zijn, uiteindelijk rusten ze op drijfzand.

Deze conclusie zou een relativerende noot moeten geven aan elke discussie over taal: op z'n minst maakt zij duidelijk dat er meer normen naast en door elkaar werkzaam kunnen zijn. Per geval zal beslist moeten worden welke normen bruikbaar zijn. Ook in discussies over goed of fout taalgebruik brengt een te consequente regeltoepassing ons dichter bij de duivel dan bij een hanteerbare taal.

Onzekerheid is echter niet hetzelfde als willekeur. Hoewel normen in laatste instantie in de lucht hangen, is

[p. 148]

het in veel gevallen wel mogelijk een standpunt te verdedigen. Zo hecht de redactie van Onze Taal veel waarde aan de effectnorm (zorg dat uw bedoeling zo goed mogelijk overkomt), omdat we ervan uitgaan dat iedereen spreekt of schrijft om een bepaald doel te bereiken. Het is echter zeker niet de enige norm die we hanteren; historische en esthetische overwegingen spelen zeker ook een rol. En wanneer het gaat om taalverandering of nieuwe ontwikkelingen is de statistische norm tot slot ook relevant voor ons, omdat de verbreidheid van een taalverschijnsel aangeeft in welke mate het wortel heeft geschoten in onze taal. Dit laatste hangt samen met onze opvatting dat het niet in het belang van het Nederlands is om groei en ontwikkeling te belemmeren. In de woorden van J. Aitchinson: ‘In a world where humans grow old, tadpoles change into frogs and milk turns into cheese, it would be strange if language alone remained unaltered.’ (Language Change: Progress or decay?)

Drogredenen

Begaan we nu een redeneerfout wanneer we ‘de macht van het getal’ bij de analyse betrekken? In onze opvatting niet. Zoals hierboven is aangetoond, hebben we geen ondubbelzinnig alternatief: het is onmogelijk om zonder meer vast te stellen wat ‘waar of correct’ is. Het feit dat we ons moeten baseren op normen die in laatste instantie niet gefundeerd kunnen worden, betekent dat uitspraken over goed en fout taalgebruik herleid kunnen worden tot keuzes. Tegenstanders kunnen die keuzes als drogredenen bestempelen. Dat geldt niet alleen voor uitspraken die gebaseerd zijn op de statistische norm. Wie zich baseert op de historische norm, kan het verwijt van traditionalisme verwachten. Wie het taalgevoel van gezaghebbende taalgebruikers als uitgangspunt neemt, kan elitarisme verweten worden; wie zich daarentegen op zijn eigen taalgebruik verlaat, kan als solipsist gebrandmerkt worden!

Wat levert dit alles ons op? In ieder geval de constatering dat er geen uiteindelijk houvast is in discussies over goed en fout taalgebruik. Er is echter wel een troost. Sommige argumentatievormen zijn namelijk drogredenen in een bepaalde context, maar leveren in andere situaties correcte redeneringen op. Het verdedigen van een uitspraak op grond van de steun van een meerderheid is een vloek in de wiskunde, maar het is tevens de basis van een goede democratische besluitvorming.