Onze Taal. Jaargang 59

[p. 140]

Hoe maak je een synoniemenwoordenboek? (4)
Gangbare woorden

Riemer Reinsma

In de derde aflevering is de vraag aan de orde geweest: hoe verzamelt de synoniemenlexicograaf zijn materiaal? Bladeren is het parool, veel bladeren in ‘gewone’ woordenboeken. Maar er blijven tijdens de fase van het materiaalverzamelen nog veel vragen. Waarom kleinachten niet opgenomen en figuurzagen wel?

Weet u wat een kragge is? Weet u dat, zonder in een woordenboek te hoeven kijken?

Als je materiaal verzamelt voor een verklarend synoniemenboek, stuit je voortdurend op voetangels en klemmen. Soms weet je dat een bepaald woord als zodanig wel bestaat, maar je betwijfelt of het bestaat - nog bestaat - in een bepaalde door de woordenboeken vermelde betekenis. Sloeber kan ‘zielige figuur’ betekenen (‘hij is een arme sloeber’), maar volgens sommige woordenboeken kan het ook ‘schoelje, smeerlap’ betekenen. Die tweede betekenis kende ik niet. Op zulke momenten besef je dat je maar een betrekkelijk klein deel van de woordenschat actief beheerst.

Alleen wat ik ken?

Het zou natuurlijk het gemakkelijkst geweest zijn om in het verklarend synoniemenboek alleen woorden en uitdrukkingen op te nemen die je zelf actief beheerst. Dat is best een verdedigbaar standpunt. Een soortgelijk principe wordt toegepast door de grammaticus Paardekooper, die altijd rondborstig heeft beleden dat hij in zijn taalbeschrijvingen uitsluitend zijn eigen taalgebruik onder de loep neemt. Desondanks heb ik gekozen voor een iets ruimere aanpak, en soms ook woorden opgenomen die ik niet ‘actief’ kende. Soms, niet altijd.

Wat te doen als je een bepaald woord niet kent, of in die en die betekenis niet kent? Bijvoorbeeld de woorden krag, kragge, kregel (in de betekenis ‘flink’), kleinachten, knetterslag, knuppelvers, kond maken en koog. U zult misschien geërgerd uitroepen: kijk dan even in de Grote Koenen of de Hedendaagse Van Dale, want daar staat het hedendaagse Nederlands. Inderdaad, de gebruiksaanwijzing van bijvoorbeeld de Hedendaagse zegt dat je daar alle woorden en uitdrukkingen vindt die ‘in ruime kring bekend zijn’. Dat moge zo zijn, maar toch is het een vreemde zaak dat de Hedendaagse een groot aantal woorden opneemt die nota bene in zijn grote broer, de driedelige Van Dale, zijn aangeduid als ‘verouderd’ of ‘gewestelijk’. Zo blijkt het woord krag of kragge een dialectwoord te zijn, met de betekenis ‘drijvend eilandje in stilstaand zoet water’. Niet geschikt dus voor een synoniemenboek over de algemene Nederlandse standaardtaal.

Wat is hedendaags?

De synoniemenlexicograaf moet dus zorgen voor extra controles. Ik ging bij twijfel allereerst na of ik in de Hedendaagse voorbeeldzinnen kon vinden. Voorbeeldzinnen bewijzen niet alles op dit punt, maar ze leveren wel een redelijke aanwijzing dat een gegeven woord inderdaad tot de levende woordenschat behoort. Gaf de Hedendaagse Van Dale geen voorbeeldzinnen, dan bleef het woord in mijn ogen verdacht. Was er wel een voorbeeldzin, maar bleek die rechtstreeks afkomstig te zijn uit de grote Van Dale, dan bleef het wantrouwen toch knagen. Want men weet: de grote Van Dale put ook veel gegevens uit oude bronnen.

Al gauw bleek mij trouwens dat de Hedendaagse Van Dale veel minder voorbeeldzinnen geeft dan de grote Van Dale. En ook als je speciaal zoekt naar voorbeeldzinnen uit het levende Nederlands, blijft de Hedendaagse achter bij de driedelige broer. Ik besloot dus om, telkens als ik twijfelde aan het actualiteitsgehalte van de Hedendaagse, ook de grote Van Dale te consulteren; ik controleerde of hij er voorbeeldzinnen bij gaf, en of hij zulke woorden karakteriseerde als streekgebonden, verouderd of ‘niet algemeen’.

De uitdrukking kond maken (= ver-

[p. 141]

kondigen) wekte bijvoorbeeld mijn twijfel. Ik deed navraag bij enkele taalkundigen, die mij kond deden dat ze de uitdrukking in die vorm niet kenden; wel de uitdrukking ‘kond doen’, en ik hakte de knoop door: niet opnemen. Twijfel overmande mij ook bij koog. De Hedendaagse schijnt koog een algemeen gangbaar zelfstandig naamwoord te vinden en geeft zelfs een meervoudsvorm kogen. De grote Van Dale daarentegen zegt dat het woord alleen nog maar in plaatsnamen voorkomt (Koog aan de Zaan), en dat lijkt mij juister. Niet opnemen dus.

Bij kleinachten lag de zaak net zo: wel opgenomen in de Hedendaagse, maar volgens de GVD ‘thans weinig gebruikelijk’. Het grote probleem bij dit alles is dat we voor het Nederlands nog steeds niet beschikken over een betrouwbare, representatieve, voor iedereen toegankelijke materiaalverzameling waaruit je het werkelijke taalgebruik van de laatste paar decennia kunt aflezen.

Orgie op papier

Ik moest dus roeien met de riemen die ik had. En ik ben graag bereid aan te nemen dat ik sommige woorden ten onrechte de toegang tot mijn boek geweigerd heb. Wie zal het zeggen; misschien heb ik de spookachtig aandoende woorden deferentie en defenderen ten onrechte uit de collectie weggelaten, en misschien zullen sommige woorden die ik wel opgenomen heb fantomen blijken. Misschien heb ik ten onrechte beweerd dat je alleen een man ‘op zijn pik kunt trappen’ en niet een vrouw. En misschien zijn niet alleen mensen ‘bang als een wezel’ maar ook dieren. Een kleine bekentenis durf ik hier wel af te leggen. Woorden die ik niet kende maar die me zowel leuk als plausibel voorkwamen, heb ik altijd opgenomen. Zoals een aantal krachttermen en seksuele woorden die ik, telg van een gereformeerd geslacht, tot nog toe niet kende. Zo heb ik de term figuurzagen met juichend hart ingelijfd in het Verklarend Synoniemenwoordenboek. Zelf zal ik de uitdrukking vermoedelijk nooit gebruiken, maar het is een geruststellende gedachte dat het woord nu keurig is gerubriceerd onder de ingang ‘copuleren’, tussen al zijn scabreuze, badinerende, seksistische, plechtige en lollige collega's. Een opgewekt en luidruchtig gezelschap. Een orgie op papier.