Onze Taal. Jaargang 59

[p. 142]

Van woord tot woord
Gemsleer

Marlies Philippa

Welke Nederlander ziet in gemzeleer een zemelap? Maar welke Fransman doet dat niet! In Frankrijk wordt zeemleer chamois ‘gems, gemzeleer’ genoemd. Het staat wel vast dat dit komt doordat zeem daar (vroeger) vaak van gemzevellen afkomstig was. De looiwijze om zeemleer te maken is ook toe te passen op schape- en geitevellen. In het Middelnederlands heette gemzeleer camoos en tot in de nieuwste Nederlandse woordenboeken wordt kamoesleer vermeld. Het Engelse woord voor ‘zeem’ is chamois, chammy of shammy. Ook dit is duidelijk een leenwoord uit het Frans.

Dat Nederlands zeem (Middelnederlands seems / seemsc), Nederduits semes / semesch, Hoogduits Sämisch (geattesteerd sinds 1420) en Zweeds sämsk eveneens uit het Frans stammen, is voor mij buiten kijf. Sommige etymologische woordenboeken zijn een zelfde mening toegedaan. Andere geloven eerder aan een ontlening uit de Slavische talen, die hun woorden voor ‘zeem’ uit het Turks zouden hebben. Er zijn er ook die denken dat de Slavische vormen juist aan het Duits ontleend zijn. De Vries / De Tollenaere neemt niet aan dat zeem van chamois komt, maar vermoedt dat het ‘leer uit Samland’ betekent.

Het Franse chamois betekent niet alleen ‘gems’, maar de woordvormen chamois en gems zijn ook met elkaar verwant. Het Nederlandse gems komt van het Duitse Gemse, een woord dat uit Romaans gamiza moet zijn ontstaan. Een Duitse ontlening aan het Romaans. Gamiza had als variant gamuza, waaruit onder andere de volgende vormen zijn voortgekomen: Italiaans camozza, Spaans camuza / gamuza, Catalaans gamussa, Oudprovençaals camos, Portugees camurça, Frans chamois, Retoromaans chamotsch / camuotsch.

Verdwenen talen

Gamiza / gamuza is niet oorspronkelijk Romaans, het is een Alpenwoord. Voordat de Romanen en de Germanen zich in het Alpengebied vestigden, woonden er andere volkeren met eigen talen. Omdat er slechts enkele woorden uit die talen bewaard zijn, spreken wij van substraatwoorden. Er hebben in heel Europa bevolkingen gewoond waarvan de talen op enkele woorden na verdwenen zijn. Sommige van die talen behoorden tot de Indoeuropese taalfamilie, andere niet. De vraag is nu of gamiza / gamuza een Indo-europees of een niet-Indo-europees substraatwoord is.

In ieder geval is het geen Arabisch leenwoord. In eerste instantie associeerde ik de Romaanse vormen met het Arabische djamoesa ‘waterbuffel’. In 1928 is dit woord via de Egyptisch-Arabische vorm gamoesa als gamoose in het Engels gekomen. Een late ontlening. Door de Arabische rijken in Andalusië en op Sicilië zijn echter heel wat Arabische woorden in de Middeleeuwen in de Romaanse talen terechtgekomen. Zoiets had ook met djamoesa / gamoesa kunnen gebeuren.

Wat de betekenis betreft, was er geen bezwaar geweest. Namen van dieren gaan bij ontlening vaak op vergelijkbare dieren over. Runderen / buffels en antilopen / gemsachtigen zijn nauw verwant.

De hypothese was aardig maar niet houdbaar. Vanwege de chronologie. De meeste Romaanse ‘gemswoorden’ zijn pas vrij laat overgeleverd, maar in een tekst uit 448 is de Gallolatijnse vorm camox voor ‘gems’ geattesteerd. De invloed van de Arabische cultuur op Europa begon pas in de achtste eeuw. De Romaanse woorden voor ‘gems’ kunnen dus onmogelijk uit het Arabisch stammen. Te snelle associaties kunnen gevaarlijk zijn.

Van Alpen tot Perzen

De opvallende overeenkomst tussen het Alpenwoord en het Arabische woord bleef me echter intrigeren. Bij nader onderzoek bleek dat het niet om een oorspronkelijk Arabisch woord gaat: djamoesa / gamoesa is ontleend aan het Perzische gawmiesj. En het Perzisch is een Indo-europese taal! Gawmiesj is samengesteld uit Indo-europees taalgoed. Het eerste deel gaw ‘koe’ zien we ook bij de antilope die in het Nederlands nijlgau heet. De woorden koe en gaw zijn etymologisch verwant. Het tweede deel van gawmiesj betekent ‘schaap’, ‘vel’ of ‘de uit het vel gemaakte zak’. Het woord komt in verscheidene Oud- en Middelgermaanse talen voor. In het Middelnederlands vinden we het als mese ‘(draag)mand’.

Wordt met gawmiesj soms een mengvorm tussen rund en schaap aangeduid? Een gems lijkt op zo'n mengvorm. Een directe Indo-europese verwantschap tussen het Alpenwoord en het Perzische woord is dus goed mogelijk. En dat leidt tot de conclusie dat het voor-Romaanse gamiza / gamuza een Indo-europees substraatwoord zou kunnen zijn.