Onze Taal. Jaargang 59

[p. 138]

Taal en betekenis
Heldringiana (1)

H.J. Verkuyl hoogleraar Semantiek en Nederlandse Taalkunde, Rijksuniversiteit Utrecht

Er wordt veel geklaagd over taalfouten van anderen, in allerlei vormen: op feestjes en partijen, in ingezonden stukken, in Onze Taal, in rubrieken. Onze nationale schoolmeester J.L. Heldring hanteert maandelijks in NRC Handelsblad het rode potlood. Het aantal soorten fouten dat hij daarbij signaleert, is vrij beperkt. Het gaat bijna steeds om:

1.	samentrekkingen: In 1981 nam de werkeloosheid toe en is nu terug op...;
2.	dubbelop-constructies: Haar vermogen zelfs in het oppervlakkigste script nog diepte te kunnen suggereren;
3.	congruentie: Zo ben ik nog een van de weinigen die met een schrijfmachine schrijft. Een der eerste architecten die inzag dat..., Samenwerking tussen X en Y hebben geleid tot...;
4.	contaminaties: niet het minst + niet in de laatste plaats → niet in het minst; en
5.	onvolledigheid: * maar niet nadat in plaats van maar niet dan nadat, etc. etc.

Ik wil niet zeggen dat de lijst compleet is, maar het is echt niet veel meer. Dat maakt Heldring voor taalkundigen niet zo interessant, omdat hij zich in feite steeds herhaalt. Iemand die je er voortdurend op wijst dat je overhemd niet gekreukt mag zijn, is op den duur behoorlijk voorspelbaar, ook al draag je telkens verschillende overhemden. Dat ik toch op Heldring inga, komt doordat sommige van de gevallen die hij fout noemt, interessant zijn om geheel andere redenen: ze ontstaan door op zichzelf correcte toepassingen van regels die tot het taalsysteem zelf behoren.

Bijsturen in verwijzingen

Oorspronkelijk wou ik dit punt toelichten aan de hand van een geval als Een aantal soldaten trokken voorbij, dat vrijwel model staat voor een overbekend soort Heldring-fout, waarvan Heldring overigens zelf (in een brief aan mij) ontkent dat hij die fout rekent. Maar het is toch beter eerst te beginnen met iets dat Heldring fout móét rekenen, namelijk het gebruik van die in de zin direct hiervoor. Het is het geval en nu verwijs ik terug met die. Kan dat? Mag dat? Ik trof dat die op mijn beeldscherm aan.

Natuurlijk ken ik de antecedent-regel die enkelvoud verlangt, maar ik wilde nu juist uitdrukken dat ik een specifiek geval ging behandelen, terwijl ik ook wilde zeggen dat Heldring ontkent dat dit behoort tot de gevallen die hij fout rekent. Met andere woorden, na die staat eigenlijk gevallen en ik mag erop rekenen dat de lezer wel begrijpt dat ik op dat punt een iets algemenere uitspraak over die gevallen doe. Tijdens het schrijven van de zin ben ik als het ware ‘opgeschoven’ van het enkelvoud naar het meervoud, omdat ik het eerst had over iets enkelvoudigs en daarna over iets meervoudigs. Waarom zou zoiets niet mogen? Men mag in het taalverkeer toch bijsturen om het doel te bereiken?

Geen ijzeren wet

Is het gebruik van die minder goed? Een zin als Ik begin nu met een geval dat nagenoeg model lijkt te staan voor het soort fout dat Arthur onderzoekt, en waarvan hij zelf zegt dat hij ze altijd aanstreept, lijkt me correct Nederlands. De spreker of schrijver gaat hier over naar een meervoudige verwijzing. Hij verwijst meervoudig naar fout: het woord soort introduceert een meervoudigheid. Je kunt ook niet goed soorten aanstrepen, dus je gaat nu verwijzen naar fouten ook al staat het woord er zelf niet. Kortom, een correcte en in elk geval zeer bruikbare zin, maar de simpele regel (je mag alleen enkelvoudig verwijzen naar iets enkelvoudigs) gaat niet op.

Dit type niet-directe terugverwijzing komt overigens meer voor. In Slechts enkele parlementsleden beseffen dat ze gekozen worden om het volk te vertegenwoordigen kan ze volgens de regel terugslaan op slechts enkele parlementsleden als geheel, zoals in Slechts enkele parlementsleden zeiden dat ze zouden komen. Maar even goed, en misschien wel beter, kan ze in de eerste zin terugslaan op parlementsleden. Daar pleit de inhoud van de bijzin ook voor: het is immers een algemene uitspraak over parlementsleden, niet over een specifiek deel ervan. Slordige terugverwijzing? Nee, bepaald niet. Analyseert men de NP, dat wil zeggen de naamwoordelijke groep slechts enkele parlementsleden als [[slechts enkele] [parlementsleden]n]np, dan kan men zeggen dat ze zowel mag terugverwijzen naar de gehele NP (de informatie in slechts enkele doet dan mee) als naar N, dat wil zeggen het naamwoord parlementsleden.

Wat na een aantal?

Nu dan het overbekende schijnbare Heldring-geval waar Heldring zelf zo liberaal op reageert. Is het Er liep een aantal soldaten op straat of Er liepen een aantal soldaten op straat? En is het Een aantal soldaten dat ik voorbij zag lopen, had lang haar? Of is het Een aantal soldaten die ik voorbij zag lopen, hadden lang haar? Enkelvouders zeggen dat dit laatste altijd fout is; meervouders zeggen dat het ook mag (meestal zeggen ze er niets over maar gebruiken ze het spontaan).

De enkelvouders hebben ongelijk: in zinnen als Er liep een aantal soldaten op straat en *het was voorbij voordat ik het wist en Van een aantal mensen weet ik dat *het nog moet komen... mag zelfs geen enkelvoudige terugverwijzing plaatsvinden. Het moet hier zijn: Er liepen een aantal soldaten op straat en ze waren voorbij voor ik het wist, of Er liep een aantal soldaten op straat en ze waren voorbij voor ik het wist. Deze laatste zin is een variant op het eerste probleem dat ik hierboven besprak. De volgende zin gaat goed: Van het aantal soldaten dat langstrok, weet ik dat het laag is. Onmogelijk is Van het aantal soldaten dat langstrok, weet ik dat *ze laag zijn. Kortom, in sommige zinnen is een aantal het antecedent, in andere soldaten, zoals ook duidelijk blijkt uit Van een aantal soldaten weet ik dat *het gegeten heeft tegenover Van een aantal soldaten weet ik dat ze gegeten hebben. Ook hier gaat het dus weer om de vraag of we ons bij het spreken concentreren op het N-deel van de NP [[een aantal][soldaten]n]np of op de hele NP, en daarmee op de hoeveelheidsaanduiding.

Mogen en moeten wisselen

Het is dus onjuist te zeggen dat het werkwoord achter een aantal soldaten

[p. 139]

altijd zowel enkelvoud als meervoud mag zijn. Feit is dat in sommige gevallen het gebruik van het enkelvoud meer voor de hand ligt, in andere alleen het gebruik van het meervoud, afhankelijk van de bedoelingen van de spreker. Achter deze feiten ligt het gegeven verborgen dat men al pratend van perspectief kan, mag en moet wisselen, dat wil zeggen dat men in woordgroepen als een aantal soldaten, maar ook weinig parlementsleden kan focussen op de hele woordgroep of op een deel ervan, afhankelijk van het perspectief dat men wil presenteren. Dat perspectief kan bij het uitspreken van een zin soms ook veranderen, afhankelijk van de vraag welke informatie men wil belichten. Soms richt men zich op de hoeveelheidsinformatie (slechts enkele, een aantal), soms op de beschrijvende term, maar het Nederlands zelf verschaft meestal niet de middelen om perspectiefwisselingen te signaleren. Het rode potlood is daarom niet altijd een juiste reactie.

Een van de volgende keren behandel ik nog enkele Heldring-gevallen.