Onze Taal. Jaargang 59

[p. 136]

Schrijf thuis uw reisverhaal

Harri Theirlynck - journalist/tekstschrijver, Den Haag

Een leerling-journalist die nog nooit buiten zijn woonplaats is geweest, krijgt van de hoofdredacteur opdracht voor het zaterdagkatern een toeristisch verhaal over Zuid-Utopia te schrijven. Hoi, denkt de journalist, eindelijk een snoepreisje. Nee, zegt de hoofdredacteur, je blijft gewoon aan je bureau zitten. Hier heb je een kaart en een informatiemap van Zuid-Utopia, en hier heb je onze Handleiding voor het Schrijven van Reisverhalen. Deadline over twee uur.

Zo moet het ongeveer gaan op de redactie van tachtig procent van onze kranten en tijdschriften, heeft drie maanden intensieve lezing van reisverhalen mij geleerd.

In de handleiding kan staan: ‘Een reisverhaal bestaat uit vier Zuilen die elk gelijke aandacht moeten krijgen. De zuil Autochtonen, de zuil Natuur, de zuil Cultuur en de zuil Gewone Bebouwing. Autochtonen (er moeten er minimaal twee sprekend worden opgevoerd) dienen als volgt te worden omschreven: goedlachs en vriendelijk. Zij zijn altijd trots op hun geboortegrond.’

‘Bij Natuur pakke men de landkaart. Is er weinig bebouwing, is het land vlak en komen er volgens de informatiemap enkele koeien in voor, dan heet zo'n landschap dromerig. In zo'n geval dient ook het adjectief weids (met ei graag) te worden ingevoerd.’

Inkleuren

Bovengenoemde handleiding kan slechts worden geschreven op basis van de voorspelbaarheid van reisverhalen. Voorspelbaarheid betekent in dit geval dat je de verhalen van tevoren kunt structureren - bijvoorbeeld met de hierboven genoemde vier Zuilen - en inkleuren met oude vrouwtjes, gezellig drukte, sfeervolle geveltjes en vermaard wijnen.

L.J.M. Rutten merkt in zijn artikel over reisgidsentaal (Onze Taal van juli/augustus 1988) op dat het taalgebruik van reisgidsen zich kenmerkt door een ware inflatie van adjectieven. ‘Nergens wordt de zelfstandige naamwoorden een vrijgezellenbestaan gegund.’

Ook reisverhalen lopen over van de adjectieven. Het aardige van de epitheta ornantia in veel reisverhalen is dat ze zo voorspelbaar zijn. Substantief en adjectief zitten als Maagdenburger halve bollen, als Siamese tweelingen aan elkaar vast. Ziet de toeristischjournalist een berg of markt, dan borrelen de bijbehorende adjectieven automatisch uit het collectief onbewuste van de reisjournalistiek, die snelkookpan van clichés en platitudes, naar boven. Altijd een positief adjectief natuurlijk, want een reisreportage moet voor alles de schijn ophouden dat reizen leuk is. Een paar voorbeelden:

-	huisjes (klein, laag, bouwvallig): pittoresk
-	vlak landschap, waar kraak noch smaak aan zit: in volstrekte harmonie
-	hammen (hangend boven toonbank): geurig
-	hammen (liggend in de vitrine): smakelijk.

Wat vliegt daar?

Opvallend bij natuurbeschrijvingen is de exactheid waarmee de auteur de aanwezige flora en fauna beschrijft. Een exactheid die een benijdenswaardige natuurkennis verraadt.

Maar meestal is er een andere oorzaak in het geding. Gerrit Komrij heeft daarover geschreven. Een auteur die een stukje natuur in zijn verhaal wil verwerken, kan moeilijk aankomen met: ‘Langs de weg stonden flinke bruine bomen. Er vlogen grote blauwe vogels voorbij.’ Derhalve, aldus Komrij, haalt hij bij de AKO-shop de boekjes Wat vliegt daar? en Wat groeit daar? en dan wordt de beschrijving al heel wat professioneler: ‘Het peperboompje en de Spaanse aak wiegen wat op de mistral heen en weer. Boven alles uit torent het gefluit van het robijntirannetje.’

Afwijkende bevolking

In veel reisverhalen wordt de natuurlijke omgeving verantwoordelijk gesteld voor lokale rariteiten of afwijkingen van de bevolking. Zo is de Graubündner mens ‘ogenschijnlijk zo sereen als het hem omringende berglandschap, maar hij kan te gelegener tijd losbarsten als een lawine’.

Bewoners uit het noorden van elk land

[p. 137]

en vissers zijn immer stug, maar meestal slechts op het eerste gezicht. ‘Friezen zijn in de eerste omgang afhoudend, maar als je ze eenmaal beter kent...’ Bewoners van het zuiden van elk land houden er steevast een Bourgondisch leefpatroon op na.

Voor het karakter van de bevolking worden vaak omschrijvingen gebruikt die je in elk beschaafd land, bij toepassing op een andere bevolkingsgroep, direct voor de rechter zouden brengen. ‘De Münchner mens is pronkzuchtig. Hij houdt van opzichtige sieraden en mag dat ook graag laten zien.’ Een toeristisch verhaal wordt meestal bevolkt door vaste personages in een vast decor. Op bankjes op dorpspleinen zitten vriendelijke oude vrouwtjes. In de dorpskroeg zitten morsige oude mannetjes. Voor de dorpskroeg krioelt de jeugd wat bij elkaar. In landen met een ander licht is er vaak een donkerogig personage dat de scribent door allerlei armoedige sloppen en steegjes voert. Dat heet dan ‘het echte Lissabon’ of ‘het andere Rome’.

Heel wat ellende in reisverhalen kan mijns inziens worden voorkomen door op de redactie van krant of tijdschrift in tachtigpuntsletter een citaat uit het laatste boek van J.P. Guépin te hangen (Toen ze over het lijk van haar moeder gestruikeld was...): ‘De Positanees is hartelijk en in het algemeen vrolijk en een liefhebber van grappen, maar hij is geneigd tot minachting en bedreigingen.’

Dodelijke titels

Als de Zuilen Autochtonen, Natuur, Gewone Bebouwing en Cultuur (voor die laatste Zuil worden meestal wat oude kerken uit de encyclopedie gehaald) afdoende zijn behandeld, moet er nog een titel boven het verhaal komen. Sommige titels zijn echt taboe. Op de redactie van een tijdschrift waar ik werkte, deed het apocriefe verhaal de ronde dat een reisverhaal met als titel ‘X, land van tegenstellingen’ reden was voor ontslag op staande voet.

Alliteratie en assonantie zijn geliefde stijlmiddelen voor in de kop. De koude kusten van Kermon, of - god betere 't - Portugal, arm maar warm.

Ook de metafoor is populair. Wat dat betreft ontlopen het taalgebruik in koppen van reisverhalen en dat van toeristische folders elkaar nauwelijks. Jules Hellendoorn, die een doctoraalscriptie schreef over het taalgebruik in toeristische folders voor Zweden, introduceerde het begrip ‘paradijsmetafoor’. Bijvoorbeeld: Heerlijk Hertendalen, de sleutel tot Vorland. Gemeenten claimen in hun folders vaak het exclusieve recht op toegang tot een heerlijk oord. Ze zijn daarbij meestal niet bescheiden. Een vlek van een vierkante kilometer waant zich al snel de noodzakelijke entree tot het duizenden kilometers grote Lapland. Sleutel, poort, toegangspoort, dat soort veelgebruikte beeldspraken wordt dankbaar overgenomen in kop of lead van een toeristisch verhaal: Florence, de erepoort van Toscane.

Zo, het verhaal is af, de deadline is gehaald en de lezers kunnen in het weekend lekker ‘leunstoelreizen’.

Hoongelach

De simpelste en wellicht effectiefste aanbeveling voor schrijvers van reisverhalen komt eveneens uit de scriptie van Jules Hellendoorn. ‘Als u uw tekst af heeft, lees hem dan eens hardop aan uw collega's voor.’ Het hoongelach dat opklinkt bij de tweede keer bijzonder fraai of het vijfde gezellige terrasje heeft een groot reinigend vermogen op het reisverhaal.