Onze Taal. Jaargang 59

[p. 116]

De ANS en de normen

Prof. dr. M.C. van den Toorn - hoogleraar Nederlandse taalkunde, mede-redacteur ANS

Mijn vorige bijdrage (op blz. 58 van het aprilnummer) was vooral bedoeld om aan te tonen hoeveel misvattingen over taal en taalkunde er in brede kring leven. Een belangrijk aspect roerde ik toen slechts zijdelings aan: de normativiteit van de grammatica, en van de Algemene Nederlandse Spraakkunst in het bijzonder. In dit artikel wil ik ingaan op de kritieken die zich op de normproblematiek richtten.

Belgische reacties

Het ligt in de lijn der verwachting dat vooral in België de behoefte aan duidelijke normen voor juist taalgebruik sterk gevoeld wordt. Dat is echter maar ten dele het geval als we op de besprekingen af mogen gaan. E. Berode, de schrijver van een veelgelezen en nogal gezaghebbende taalrubriek in de De Standaard, toont zich over de ANS op dit punt heel tevreden (in andere opzichten trouwens ook). Hij vindt het ANS-standpunt om zo weinig mogelijk voorschriften te geven, een ‘volkomen verantwoord standpunt’ (De Standaard, 11 dec. 1984). En in zijn rubriek van de week daarop betuigt hij zijn instemming met de in de ANS gehanteerde formulering ‘niet voor alle taalgebruikers aanvaardbaar’. ‘Dit tolerante standpunt is het gezond verstand zelf: in twijfelgevallen behoren de taalgebruikers de knoop zelf door te hakken.’ (De Standaard, 18 dec. 1984)

Een tegenstem is te beluisteren van een andere Belg, Wilfried Vandaele. Hij vindt dat de ANS iets normatiever had mogen zijn: ‘...jammer is het feit dat de ANS te weinig tegemoet komt aan de specifieke noden van de Zuidnederlanders. Ze had meer moeten inspelen op de tekortkomingen van de Vlamingen, die in vele gevallen niet weten wat correct Nederlands is en wat niet.’

Maar wel ziet Vandaele door de ANS vooruitgang optreden wat ‘de Noord Zuid-integratie’ betreft (Neerlandia 88, 1984, blz. 208) In deze visie wordt hij bijgevallen door een collega, Stijn Verrept: ‘Het zal wel de integratie tussen Noord en Zuid bevorderen en de taalbeheersing van veel mensen vergroten, hen dus mondiger en vrijer maken.’ (Streven. Cultureel-maatschappelijk maandblad. jrg. 52, april 1985, blz. 561)

Nederlandse kritiek

Hoogst merkwaardig is in dit licht daarentegen kritiek uit Nederland, waarin van de ANS gezegd wordt dat haar redacteuren ‘veel meer explicietnormatief’ te werk zijn gegaan ‘dan ze zich realiseren’. Het is Jo Daan die zich in deze zin uitlaat. De teneur van haar artikel is dat de ANS de grenzen van de toelaatbaarheid strakker trekt dan andere Nederlandse grammatica's. Als voorbeeld citeert zij het gebruik van het voornaamwoordelijk bijwoord om naar personen te verwijzen (de man waarmee ik sprak). De ANS zegt daarvan: ‘dit gebruik is niet voor iedereen aanvaardbaar’ (blz. 387), wat naar de mening van de redactie een neutrale (en bovendien ware) uitspraak is. Wanneer Hermkens over deze zelfde kwestie schrijft dat er ‘verschil van mening’ over bestaat, acht Jo Daan dat ‘toleranter dan de ANS’. Ik moet bekennen dat haar bedoeling mij ontgaat. Bovendien blijkt dat Jo Daan bij herhaling van mening is dat de ANS er beter het zwijgen toe had kunnen doen omdat ‘de communicatie op geen enkele manier wordt gestoord’. Inderdaad is dat juist, maar dat is een zaak die hier niet ter discussie staat.

Communicatie kan dikwijls heel gebrekkig verlopen en toch nog functioneel zijn, maar iemand die de ANS raadpleegt, wil over sommige zaken ook nog eens weten of iets correct is of niet. Het tegenstrijdige in Daans betoog is dat zij drie bladzijden verder weer zegt: ‘Niet ieder kan en durft voor zichzelf uitmaken wat hij als goed Nederlands wil beschouwen; menigeen behoeft daarbij de steun van autoriteiten als de ANS-redacteuren.’ (De nieuwe taalgids 80 (1987) 97-106) Duidelijk is het niet: enerzijds is de ANS te weinig tolerant, anderzijds had de redactie uitspraken over correct taalgebruik moeten doen!

[p. 117]

Wat in ieder geval wél duidelijk wordt, is dat men het niet iedereen naar de zin kan maken. Er zullen altijd gebruikers zijn die een streng taalgezag wensen; veelal zijn dat de mensen die eigen vooroordelen over als en dan, en hen en hun in een naslagwerk bevestigd willen vinden. En er zijn mensen die al tevreden zijn als ‘de communicatie niet gestoord wordt’; in de groep van de laatstgenoemden lijkt Jo Daan zich te willen scharen. De ANS-redactie heeft wat anders gewild: zo weinig mogelijk afkeuren op grond van sociale normen, maar wel aanwijzen waar verschil in waardering bestaat. Men moet zich even voorstellen wat het oordeel van vele moderne taalkundigen zou zijn geweest als we hun in onderwerpspositie (hun hebben, etc.) zouden hebben gekwalificeerd als ‘sub-standaard’. Verwijten van arrogantie, pedanterie, knechten en fnuiken van bevolkingsgroepen zouden ons deel zijn geweest.

Daarom is steeds voor neutrale labels gekozen: een enkele keer voor ‘in strijd met de regels’ of ‘niet voor alle taalgebruikers aanvaardbaar’ of ‘regionaal’. Ieder kan dan voor zichzelf uitmaken of hij zich aan de ANS-oordelen wil houden of niet; men kan desgewenst de ANS eenvoudig naast zich neerleggen.

Onderzoeken of jammeren

Ook het label ‘regionaal’ heeft nogal wat reacties opgeroepen, en ik moet er dadelijk aan toevoegen dat ik nog steeds geloof dat een dergelijke neutrale labeling juist is geweest. In de eerste plaats omdat een specificatie naar regio veelal niet precies te geven is: wat zou er bijvoorbeeld gezegd moeten worden van het regionaal weglaten van er in woordgroepen als een boek met een vlek op, koffie met suiker in? Waar komt dat precies voor? Wat betekent in zo'n geval een label als Zuidnederlands? Meestal betekent dat Noordbelgisch, maar soms ook (of alleen) ‘voorkomend in het Zuiden van Nederland’, dat wil zeggen Noord-Brabant. Maar soms hoort Limburg erbij, in andere gevallen weer niet. Daarom is ‘regionaal’ in onze ogen niet discriminerend; het betekent niet ‘dialectisch’, maar het wil alleen zeggen dat het niet algemeen voorkomt en geen standaardtaal is. Wie het wil, kan het gebruiken, maar hij moet weten dat het alleen in bepaalde streken voorkomt.

Dat laatste geldt mutatis mutandis voor alle labels, dus ook voor ‘spreektaal’ en ‘schrijftaal’, ‘archaïsch’ en ‘niet voor iedereen aanvaardbaar’. Tot op heden heb ik geen kritiek gehoord of gelezen op de eventuele onjuistheid van deze labels.

Ze zijn door de redactie uit eigen inzicht en ervaring gegeven; onderzoek naar dit soort kwalificaties is ons niet bekend. De enige bezwaren tegen normering in de ANS bewegen zich, zoals gezegd, tussen de polen ‘te veel’ of ‘te weinig tolerant’. Op ruim empirisch onderzoek berustende kritiek is nog niet geleverd. Zulk onderzoek is dringend gewenst, voordat men zich op een zinnige manier over taalnormen kan uitspreken. En dat laatste is iets anders dan het gejammer over vermeend ‘taalverval’, dat zich zou uiten in het niet uiteenhouden van als en dan of hen en hun.