Onze Taal. Jaargang 59

[p. 114]

Taalgebruik in gesprekken

Agnes Verbiest - staflid Taalbeheersing, Rijksuniversiteit Leiden

Doodgewone gesprekken ontstaan dikwijls vanzelf, zou je zeggen; ze kabbelen moeiteloos een tijdje door en lossen vaak weer op in het niets. Een kind kan de was doen. Natuurlijk waren het de filosofen die voor het eerst uitgebreid en systematisch stilstonden bij het verschijnsel gesprek; filosofen kunnen zich nu eenmaal over het vanzelfsprekende verbazen. In het midden van de jaren zestig werd die belangstelling opgepakt door onderzoekers uit verschillende disciplines, en sindsdien onderscheiden we twee benaderingen, een sociologische en een linguïstische. De sociologen onderzoeken vooral de verhouding tussen gesprekspartners aan de hand van allerlei voorvallen in gesprekken. De linguïsten zijn meer geïnteresseerd in een theorie over de opbouw van gesprekken.

Taalgebruik in gesprekken van M.A. Haft-van Rees biedt een overzicht van wat er de afgelopen twintig jaar op dit onderzoeksgebied aan resultaat is geboekt. Het boek is bedoeld voor studenten en docenten aan universiteiten en hogere beroepsopleidingen, en ‘voor allen die belangstelling hebben voor de rol van taal en taalgebruik in communicatie- en interactieprocessen’. Mijns inziens heeft het boek beide soorten lezers inderdaad veel te bieden.

Schijnbare chaos

Van de filosofische ideeën van G.H. Mead, Searle en Grice, die de achtergrond vormen van de hedendaagse gesprekstheorie, wordt voldoende uiteengezet om de ontwikkeling van het gespreksanalytisch onderzoek te kunnen volgen. Bovendien kan de lezer stap voor stap meedenken met de auteur, die zich niet beperkt tot een historisch overzicht, maar die de twee genoemde benaderingen inhoudelijk vergelijkt, tegen elkaar afzet en van kritiek voorziet.

Het begrip ordening vormt de rode draad door het boek. Spontane gesprekken zijn niet zo onsamenhangend, ongestructureerd en willekeurig als ze misschien lijken. Ze zijn wel degelijk geordend: de sprekers wisselen niet zomaar van spreekbeurt; de ene gespreksbijdrage roept de andere op; niet elke respons wordt hetzelfde gewaardeerd; de hoorder heeft invloed op wat de spreker zegt; de plaats van een uiting in het gesprek is vaak medebepalend voor de betekenis ervan.

Behalve de ordening van beurt tot beurt is er ook ordening op het niveau van het onderwerp van het gesprek. Hoe blijven we bij het onderwerp, hoe snijden we iets nieuws aan, hoe sluiten we een onderwerp af? Het zal voor de leek hoogst verrassend zijn te vernemen dat dit allemaal gezamenlijke inspanningen van gesprekspartners zijn die volgens vaste procedures verlopen.

Gesprekken blijken ook globaal geordend te zijn. Voor het beginnen van een gesprek is het niet voldoende dat er iemand begint te spreken, en voor het beëindigen is het niet genoeg dat niemand meer wat zegt: de gesprekspartners moeten beiden gericht zijn op het openen en sluiten; er is coördinatie voor nodig. Dat blijkt mooi uit het volgende fragmentje.

A:

(rinkelen telefoon)

B:

Hallo?

A:

Hoi, met mij.

B:

Oh hoi.

A:

Lag je nog in bed?

B:

Eigenlijk wel, ja.

A:

Oh. Nou, kruip er dan maar lekker weer in, dan bel ik straks wel terug.

B:

Ja.

Open deuren intrappen?

De studie van gewone gesprekken in hun neutrale, alledaagse context is boeiend en verrassend, alleen al omdat er heel wat uit te leren valt over de functie van hm hm en ja en oh. Het nut van dergelijk onderzoek (dat door oningewijden nogal eens wordt afgedaan als ‘open deuren intrappen’ - iedereen kan immers gesprekken voeren) is groot. Zo kan bijvoorbeeld op basis van de kennis van informele gesprekken, taalgebruik bestudeerd worden dat plaatsvindt in de context van sociale instituties zoals rechtspraak, onderwijs of hulpverlening. Deze vragen bijzondere regels en conventies. Hierbij heeft het zin om aandacht te besteden aan de rol- en machtsverdeling tussen de deelnemers. Haft-van Rees bespreekt bij wijze van illustratie spreekuurgesprekken van de huisarts, taalgebruik in de klas, sollicitatiegesprekken en taalgebruik in de rechtszaal.

In het laatste hoofdstuk tast de auteur af welke vruchten onderzoek naar gesprekken kan afwerpen voor de taalgebruikerspraktijk. Praktische toepassingen ziet zij in de eerste plaats liggen in een mogelijke verbetering van de professionele gesprekspraktijk. Een groter inzicht in andere vormen van taalgebruik (schriftelijke, monologische teksten bijvoorbeeld) is ook een mogelijk gevolg. Daarvoor gelden immers dezelfde ordeningsprincipes als voor gesprekken, al is men zich daar zelden van bewust.

Taalgebruik in gesprekken heeft terecht als ondertitel: Inleiding tot gespreksanalytisch onderzoek. De verwijzingen

[p. 115]

naar verdere literatuur aan het eind van ieder hoofdstuk en het auteursnamen- en het zakenregister maken de stof ook voor de niet-ingewijde toegankelijk. Een dergelijke Nederlandstalige inleiding is dan ook een aanwinst, ook voor de belangstellende leek, die echter wel bereid moet zijn zich enige inspanning te getroosten.

M.A. Haft-van Rees, Taalgebruik in gesprekken. Inleiding tot gespreksanalytisch onderzoek. Leiden, Martinus Nijhoff 1989, 164 blz., f 28,50.