Onze Taal. Jaargang 59

[p. 112]

Hoe maak je een synoniemenwoordenboek? (3)
Materiaal verzamelen

Riemer Reinsma

In nr. 7/8 van 1989 heb ik uiteengezet waarin de synoniemenboeken van Hendriks en Cauberghe verschillen van dat van mijzelf. Ditmaal aandacht voor de vraag: hoe verzamel je het materiaal voor een verklarend synoniemenwoordenboek (VSW)?

Heel in het kort en heel grof heb ik in de vorige bijdrage laten zien volgens welke methode ik de woorden in het VSW aan elkaar ‘geschakeld’ heb. Een heel andere vraag is: hoe verzamel je dat hele woordenbestand voordat je het indeelt naar synonymie- en hyperonymierelaties?

Zoeken in een cirkel

Toen ik met het werk begon, in 1984, kon ik helaas niet beschikken over een thesaurus. Met ‘thesaurus’ bedoel ik een per computer vastgelegde trefwoordenlijst, waarbij ieder trefwoord voorzien is van informatie (betekenisomschrijvingen en grammaticale eigenschappen) door specifieke codenummers. Geen enkele Nederlandse woordenboekuitgever bezat destijds een dergelijk woordenboekbestand.

Zou het wel voorhanden geweest zijn, dan had de computer bepaalde delen van het karwei kunnen opknappen. Men had de machine opdracht kunnen geven ‘ruwe’ synoniemenclusters te groeperen door bijvoorbeeld de synoniemen van een trefwoord op hun eigen alfabetische plaats in het woordenboek op te zoeken, en dezelfde operatie steeds te herhalen, net zolang tot er geen nieuwe synoniemen meer opduiken. Een voorbeeld. In een verklarend woordenboek zou de computer bij het trefwoord onverstandig in de omschrijving onder meer de woorden dwaas en onbezonnen aantreffen.

Het programma zou de computer vervolgens opdracht geven bij het woord dwaas te ‘kijken’. Daar verschijnen dan de woorden dol, gek, redeloos, onwijs, zot, idioot en onverstandig. De operatie wordt herhaald bij onbezonnen en alle andere termen die bij deze speurtocht boven water komen.

De clusters die langs deze weg zouden zijn ontstaan, zijn overigens nog lang niet rijp voor het VSW. Ten eerste zijn sommige woorden die als ‘synoniem’ verschijnen in feite geen synoniemen maar hypo- of hyperoniemen; ten tweede ontbreken de verklarende ‘labels’, die de verschillen en overeenkomsten tussen de woorden moeten omschrijven. Zo bevatten zulke clusters (vaak) nog geen informatie omtrent verschil in stijlregisters. Het is dus de mens die moet bepalen of gek synoniem is met onbezonnen (nee dus), onbedachtzaam synoniem met onberaden (ja), en wat het verschil is tussen onbedachtzaam en onbezonnen (dat laatste zeg je alleen van zaken: een onbezonnen maatregel, plan).

Een ratjetoe ordenen

De stand der techniek liet in 1984 dus niet toe dat een computer mij dergelijke ‘bruto’-clusters aanleverde. Wel waren er twee andere mogelijkheden. De ene leek op het eerste gezicht bijzonder aantrekkelijk: je inventariseert de kandidaat-synoniemen en -hyponiemen op basis van Brouwers' Het juiste woord. Twee voordelen: je kunt het werk desgewenst gemakkelijk verdelen onder eventuele co-auteurs, en de planning van het werk wordt een stuk eenvoudiger. Gaan er bijvoorbeeld vijf auteurs aan het boek meewerken, dan verdeel je de bijna 1000 paragrafen van Brouwers gewoon in porties van 200, en niemand zit een ander in de weg. De planning wordt eenvoudiger doordat je aan de hand van het ‘afgelegde’ aantal pagina's in Brouwers weet hoeveel procent van het materiaal in kaart gebracht is.

Toen ik de methode-Brouwers beproefde, viel ze me in de praktijk niettemin erg tegen. Het probleem is dat Brouwers erg veel ongelijksoortig materiaal geeft, waarin niet altijd even duidelijk een ordening is aangebracht. Onder het hoofdje ‘verstandsstoornissen’ geeft Brouwers een serie woorden die als volgt begint: geesteszwak, geestesziek, onnozel, lichtgelovig, argeloos, halfgaar, halfwijs, naïef, idioterig, dromerig, dazig, abnormaal, schaapachtig, kalverig, zo nuchter als een pasgeboren kalf, sulachtig, sullig.

De opsomming vertoont voor ons doel te weinig samenhang: schaapachtigheid is in de verste verte geen geestesziekte, en iemand die zo nuchter is als een kalf, lijkt me nou juist helemaal niet naïef. Een ander typisch Brouwers-probleem is dat hij erg veel obscure woorden vermeldt, zodat je voortdurend in een verklarend woordenboek moet gaan controleren of ze (1) in het ABN echt bestaan, en (2) wat ze in godsnaam betekenen. Iets verderop in het genoemde rijtje staan bijvoorbeeld beduiveld, soes, bijsterzinnig en gealiëneerd.

Nog een ander bezwaar van de methode-Brouwers is dat je bij woorden met meer dan één betekenis steeds maar moet zien te raden over welke betekenis het in een bepaald geval gaat. Het is belangrijk dat te weten, want een woord dat bijvoorbeeld drie betekenissen heeft, zou in principe in drie synoniemenclusters thuis kunnen horen. Per cluster wordt immers maar één betekenis behandeld. Zo hoort aard in de betekenis ‘karakter’ bij een heel andere cluster dan aard in de betekenis ‘hol van een das’.

Van nood naar deugd

Het bleek dus nodig op een andere methode over te stappen. Deze methode houdt in dat je met de hand doet wat de computer zou hebben gedaan als er een thesaurus voorhanden was geweest. In feite maak je bij deze methode van een nood een deugd: de nood is het nadeel dat verklarende woordenboeken hun gebruikers vaak van het kastje naar de muur sturen. Ze omschrijven aarzelen met ‘weifelen’, weifelen met ‘dralen’, dralen met ‘talmen’, enz. Dit nadeel kun je omzetten in een voordeel: door gestaag bladeren en bladeren sprokkel je de clusters bijeen. Verder ontloop je nu een belangrijk nadeel van de methode-Brouwers, namelijk het feit dat je bij ambigue woorden niet weet over welke betekenis het gaat. Verklarende woordenboeken immers plegen hun betekenis-

[p. 113]

omschrijvingen te nummeren. Van die zelfde betekenisnummering kan de synoniemenlexicograaf dankbaar gebruik maken om de verschillende betekenissen van een zelfde woord ten opzichte van elkaar af te palen.

Omdat zoveel woorden meer dan één betekenis bezitten, houdt het verzamelen van materiaal dus niet alleen in dat je woorden sec verzamelt, nee, je verzamelt de woorden met de bijbehorende betekenissen. Niet alleen woorden worden trouwens bijeengegaard, maar ook idiomatische uitdrukkingen. Het gezegde een kleur krijgen zou je kunnen beschouwen als een uit meer dan één woord bestaand synoniem van ‘blozen’. Er is geen enkele reden om dit soort vaste uitdrukkingen niet in het synoniemenbestand op te nemen.