Onze Taal. Jaargang 59

[p. 108]

U of jij/je zeggen tegen ouders?

J.A.M. Vermaas - Katholieke Universiteit Nijmegen

Wat zeggen kinderen tegen hun ouders? Is het u of jij? Die vraag stond centraal in een landelijke enquête waaraan 1385 personen, 761 van de jongste en 604 van de middengeneratie, hebben meegewerkt. De leeftijd van de jongste generatie varieerde van 14 t/m 17 jaar en die van de middengeneratie van 37 t/m 48 jaar.

De enquête bestond uit vragen naar sociale variabelen als leeftijd, opleiding, godsdienst, beroep van vader en gezinsgrootte, en uit vragen als ‘Zeg jij tegen jouw vader je/jij of u?’ De antwoorden staan in de tabel. Enkele toegevoegde motieven bij de antwoorden waren: ‘ik zou nooit u tegen mijn ouders zeggen’ en ‘u klinkt zo afstandelijk’. Uit de tabel en uit opmerkingen van ouders blijkt echter dat de geënquêteerden het normaal vinden om hun ouders met u aan te spreken. Velen van hen zijn zo opgevoed en willen op die manier beleefd zijn.

Ofschoon ik veronderstelde dat het laatste bij jongeren niet meer het geval zou zijn, blijkt toch nog gemiddeld 11% van hen de u-vorm te gebruiken. Daarbij is het opvallend dat meer jongens dan meisjes voor de u-vorm kiezen. Ook blijkt dat dit pronomen hoofdzakelijk als beleefdheidsvorm in speciale situaties, bijvoorbeeld in aanwezigheid van kennissen, gebruikt wordt.

Een andere veronderstelling was dat jongeren geen dialectische aanspreekvormen gebruiken. Toch doet nog ruim 2% dat, vooral in Friesland (mem en heit) en Maastricht (dich). Maar in vergelijking met de ouders is het percentage met bijna 3% gedaald, en dat betekent dat jongeren zich meer dan hun ouders aan de aanspreekvormen uit de standaardtaal hebben aangepast.

Initiatief van hoge komaf

Uit het onderscheid dat ik tussen mannen en vrouwen en tussen vaders en moeders heb gemaakt, blijkt dat jongens meer dialectische vormen ten opzichte van hun moeder gebruiken. Mannen (de vaders van die jongens) gebruiken juist meer dialectische vormen ten opzichte van hun vader. Een verklaring daarvoor zou kunnen zijn dat mannen van de middengeneratie nog geen je/jij, maar ook geen u willen zeggen, en daarom als oplossing een dialectische aanspreekvorm gebruiken.

Naast leeftijd en geslacht zijn ook sociale variabelen van invloed: religie, beroep van vader en gezinsgrootte. Onkerkelijken gebruiken veel meer je/jij ten opzichte van hun ouders dan katholieken en protestanten, die meer aan de traditie van aanspreekvormen lijken vast te houden.

Er is ook duidelijk verschil tussen de sociale klassen. Als de vader een ongeschoold beroep heeft, gebruikt 20% van de geënquêteerde jongeren het pronomen u, terwijl in de hoge beroepscategorie 95% je/jij tegen de ouders zegt. Daartegenover gebruikt 66% van de middengeneratie in de hoge beroepscategorie de u-vorm. Dat verschil geeft aan dat jongeren uit gezinnen van een vader met een hoog beroep andere aanspreekvormen hebben gekozen dan die hun ouders gebruiken. Binnen die gezinnen heeft dus het initiatief tot verandering van pronomina ten opzichte van ouders plaatsgevonden, iets wat strookt met wat we weten van andere taalveranderingen: de hoge sociale klasse introduceert een verandering. Andere groepen nemen die taalverandering over, waardoor deze gemeengoed wordt. Wat de gezinsgrootte betreft, wordt in kleine gezinnen door zowel de jonge als de middengeneratie veel minder u gebezigd dan in grote gezinnen. Dat heeft waarschijnlijk te maken met een grotere vertrouwdheid binnen het kleine gezin, en met behoefte aan autoriteit binnen grote gezinnen.

U verdwijnt in het gezin

Uit literatuuronderzoek blijkt dat aanspreekvormen grote veranderingen doormaken. Daarbij gaat het niet alleen om verschillen in het u- en je/jij-gebruik tussen generaties, maar ook om verdwijning van oude dialectische vormen als geer, jo en ie. Dit blijkt uit het artikel ‘De problematiek van de Nederlandse aanspreekvormen’ (De nieuwe taalgids 70, 1977, blz. 520-540)

[p. 109]

van M.C. van den Toorn, waarin de uitslagen staan van een enquête die in de jaren 1973-1976 over het u- en jij-gebruik ten opzichte van ouders gehouden is. In procenten uitgedrukt bleek het jij-gebruik door jongeren uit de jaren 1973-1976 met 18% gestegen te zijn ten opzichte van het jij-gebruik door hun ouders. In 1986/87 is dat percentage met 40% gestegen, wat betekent dat het jij-gebruik tegen ouders in snel tempo is toegenomen.

Tegenwoordig wordt het pronomen u nog hoofdzakelijk als een distantiepronomen beschouwd. Dat wil zeggen dat deze aanspreekvorm in zakelijke verhoudingen, en de je/jij-vorm in persoonlijke relaties wordt gebezigd.

Maar uit mijn eigen ervaring blijkt dat ‘u’ ook als beleefdheidsvorm en als uitdrukking van respect voor de ander geaccepteerd wordt.

In nevenstaande tabel zijn de uitslagen van de landelijke enquête te zien, die in procenten zijn weergegeven. Met

Tabel. Aanspreking van ouders in procenten

pronomina t.o.v. de moeder	jongste generatie		middengeneratie
	man	vrouw	man	vrouw
je/jij	85,6	89,0	48,1	48,6
u	11,9	9,0	47,2	48,0
overige	2,5	2,0	4,7	3,4
pronomina t.o.v. de vader
je/jij	85,8	87,4	43,6	47,4
u	12,3	10,3	49,8	48,3
overige	1,9	2,3	6,6	4,3

‘overige’ worden dialectische aanspreekvormen bedoeld.

- J.A.M. Vermaas: doctoraalscriptie ‘Verandering in de Nederlandse aanspreekvormen en aansprekingen t.o.v. de ouders’. Instituut Nederlands te Nijmegen, 1987.
- M.C. van den Toorn, J.A.M. Vermaas: ‘Veranderingen in de aansprekingen van de ouders’. TNTL 104, 3, 1988.