Onze Taal. Jaargang 59

De vernieuwde Schrijfwijzer

J. Mönnink - Vakgroep Nederlands, Rijksuniversiteit Leiden

Tien jaar na de verschijning in 1979 is Renkema's bestseller Schrijfwijzer geheel herschreven. In deze bespreking stel ik de belangrijkste verschillen aan de orde. In de nieuwe versie is het áántal taalkwesties fors uitgebreid, is de stijl nog levendiger en ironischer geworden, en de indeling overzichtelijker. Niet minder belangrijk is de toevoeging van een hoofdstuk over stijl, dat de basis van deze herziene druk geworden is. Daarbij is de literatuuropgave belangrijk uitgebreid, evenals het zakenregister. Door een andere lay-out en een aantal weglatingen is de omvang van het fraai uitgevoerde boek nauwelijks toegenomen. De Schrijfwijzer is nuttiger en levendiger geworden doordat er nu voorbeelden zijn opgenomen uit onder meer kranten, folders, gebruiksaanwijzingen en notulen. Daarmee wordt een veel omvangrijker doelgroep dan die van de ambtenaren aangesproken.

Het proces van het schrijven komt evenals voorheen slechts beknopt, maar wel overzichtelijker, aan de orde. Het boek is bovenal een gids gebleven voor verzorgd taalgebruik op de niveaus van woordkeus, zinsbouw, spelling en interpunctie.

Klassieke regels

Het nieuwe hoofdstuk 2 geeft zeven stijlregels gebaseerd op de klassieke stijldeugden. Hoofdstuk 4, over leesgemak, bouwt die uitgebreid uit. Het gaat dan over de eerste vier stijlregels: ‘Formuleer 1. eenvoudig, 2. nauwkeurig, 3. bondig en 4. levendig’. De hoofdstukken 5, 6 en 7 behandelen achtereenvolgens taalkwesties, spelling en interpunctie; hierin zijn de drie resterende stijlvoorschriften uitgewerkt: ‘Formuleer 1. foutloos, 2. zuiver en 3. verzorgd’. De oude indeling van hoofdstukken naar zinsbouw en woordkeus is dus geheel komen te vervallen.

Behalve een hoofdstuk over stijl zijn velerlei andere nieuwigheden toegevoegd. Ik noem er een aantal van. In het tweede hoofdstuk gaat Renkema in op het gebruik van woordenboeken. Dat hij het gezag ervan relativeert, kan geen kwaad. Aansluitend geeft hij tips voor aanhef, adressering en afsluiting van brieven, en voor schrijvers- en lezersaanduidingen in teksten.

Nieuw of overwegend nieuw zijn vervolgens de delen in het hoofdstuk ‘Leesgemak’ over verwijswoorden, woordspeling en beeldspraak, over variatie in zinsbouw en -lengte en over toenemend modieus taalgebruik. Weggelaten zijn de lange lijsten van onnodig moeilijke woorden en van oude woorden. Daar zijn (synoniemen)woordenboeken voor.

De argumenten die vóór het gebruik van de lijdende vorm pleiten, zijn uitgebreid. Van de tangconstructie werd eerder slechts de ongewenstheid vermeld. Nu wordt op het nut ervan gewezen in die gevallen waarin de constructie het effect heeft dat ze bepaalde informatie een terloopse positie geeft.

Fouten per woordsoort

Veel nieuwe onderwerpen komen in het vijfde hoofdstuk, ‘Taalkwesties’, aan de orde. Het opent met enige paragrafen over foute zinsbouw (bijv. over soms komische constructies als ‘Tijdens zijn vakantie in Zwitserland nam de Heer tot zich...’); vervolgens zijn contaminaties op woord- en zinsniveau punt van bespreking (bijv. ‘die ring kost duur’). Daarna komen allerlei kwesties aan bod. Is het alle of allen? En mag je een zin met om inleiden, als het geen doel uitdrukt? In de oude editie was aan zulke taalvragen een apart hoofdstukje gewijd, ‘Smeulende taalkwesties’ getiteld. Maar nu zijn deze en vele gelijksoortige vragen samengebracht in dit uitgebreide hoofdstuk, keurig gegroepeerd per woordsoort. Enkele onderwerpen zijn een beetje uitgebreider en duidelijker behandeld dan voorheen. Bijvoorbeeld de ‘hau-hekel’; dan of als. Andere zaken worden in het herziene

[p. 105]

handboek voor het eerst aangesneden. Is het niet nadat of niet dan nadat? Is er verschil tussen motivatie en motivering? Is het de topic of het topic, voor of achter het bureau zitten? Is uitonderhandelen acceptabel, en kan gemeentes naast gemeenten? Dit is maar een greep uit de vele vragen die beantwoord worden.

Spellingperikelen

In de twee laatste hoofdstukken over spelling en leestekens is eveneens veel herschreven, maar op de keper beschouwd niet veel vernieuwd. Wat de spelling betreft, is het merkwaardig inconsequent dat Renkema enerzijds aan de voorkeurspelling vasthoudt, maar aan de andere kant vernieuwingen voorstelt voor de schrijfwijze van de tussenletters -n- en -s-.

Zo houdt hij, waar het om c/k gaat, vast aan het Groene Boekje. Dit moet kennelijk voorlopig de standaard blijven.

Renkema lijkt te aarzelen bij vernederlandsingen als kado, nivo, en vraagt zich serieus af of de spelling plato niet tot verwarring leidt met de naam van de Griekse filosoof. Maar waarom spelwijzen als deze niet gewoon als gelijkwaardig geaccepteerd, zoals ze voor een deel van de taalgemeenschap allang ingeburgerd zijn? In taalgebruik zijn dubbelvormen de gewoonste zaak. Evenals een spellingcommissie dit gegeven niet mag negeren, maar zou moeten respecteren, had de Schrijfwijzer dit kunnen doen.

De tussenletters -n- en -s-

Onbelangrijker voor de woordbeeldherkenning is de kwestie van de tussen-n en de tussen-s. Een van Renkema's adviezen voor het gebruik van de -n-, die van de officiële regeling afwijkt, luidt: laat deze letter weg indien het eerste deel van de samenstelling geen personen, maar zaken aanduidt. Dus bessesap en koekebakker. Hiertegenover echter wordt in de nieuwe versie zakenreis en fietsenmaker geadviseerd op grond van het algemeen gebruik. Maar waarom niet op dezelfde grond eveneens koekenbakker en bessensap (sap van bos- of aalbessen) blijven spellen (zie ook Van Dale)? De auteur laat de spelling van de tussenletter -s- vrij. In de eerdere versie gold deze vrijheid slechts in twijfelgevallen. Dus nu is het niet alleen meer geluid(s)hinder, maar ook dorp(s)straat. Over de uitgangen voor de verleden tijd van Engelse leenwerkwoorden (is het mixte of mixde?) heerst verwarring. In de nieuwe uitgave wijdt de schrijver hier aandacht aan. Ten slotte noem ik nog het punt dat hij een spelling als Noord-Brabants naast het officiële Noordbrabants nu aanvaardbaar vindt.

De nieuwe Schrijfwijzer zou meer knopen doorhakken dan de oude. Dat heb ik niet kunnen vaststellen. Uitgezonderd voor de tussen-s en hier en daar voor het gebruik van hoofdletters.

Uiteraard baseert Renkema zich op het gebied van spelling en interpunctie op regels en conventies. Waar problemen zijn, zijn duidelijkheid en consequentie het richtsnoer. Bij allerlei andere kwesties van leesgemak en taalverzorging laat hij zich leiden door de richtlijnen van goede smaak, ervaring en resultaten van onderzoek. Logische regels blijken al gauw quasi-logische regels te zijn. Want taalgebruik en logisch redeneren hebben weinig met elkaar uit te staan. Redelijkheid, soepelheid en helderheid zijn ook van de nieuwe Schrijfwijzer de basiskwaliteiten.

Jan Renkema, Schrijfwijzer, volledig herziene editie. Den Haag: SDU, 1989. 210 blz. ISBN 90.12.06313.2. Prijs f 37,50.